نامه خوانندگان/ آذربایجان یکپارچه در دو سوی ارس هیچگاه وجود نداشته

نگاهی به اطلاعیه انجمن قلم آذربایجان جنوبی (ایران)

همایون رضاوند

سردبیر محترم هفته نامه شهروند 

آقای حسن زرهی

 در شماره۱۳۳۷ صفحه ۱۳ اطلاعیه ای تحت عنوان جعلی {کنگره موسس انجمن قلم “آذربایجان جنوبی”(ایران)} به چاپ رسیده که آذربایجان این پاره تن ایران عزیز ما را به عمد “آذربایجان جنوبی” مرقوم داشته اندکه نامی جعلی و قلب تاریخ است. هدف اصلی این گروه تعیین‏ «چارچوب تاریخی و اجتماعی» خاص و نامی دروغین برای آذربایجان ایران است.

در پاسخ به این گروه و جهت آگاهی خوانندگان محترم شهروند اجمالا مطالبی را از نظر می گذرانم.

برای آن‏که نشان بدهیم هرگز در شمال و جنوب رودخانه ارس مملکت یا ایالتی یکپارچه به نام آذربایجان وجود نداشته است که با امضای عهدنامه‏های گلستان و ترکمان‏چای به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده باشد، راهی جز مراجعه به اسناد تاریخی از قدیم‌ترین زمان تا دوران تشکیل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی‏ وجود ندارد.

“از سده دوم پیش از میلاد مسیح مورخان و جغرافی دانان یونانی و رومی: پولیپوس‏(تولد ۲۰۵ ق.م.)، استرابو-استرابون‏ (تولد ۶۳ ق.م)،  دیودور  سیسیلی‏ و پلینیوس‏ (سده اول میلادی)، آریان یوسف فلاویوس و دیونیس‏ (سده دوم میلادی) در آثار خود بخشی از سرزمین واقع در شمال رود ارس را آلبانیا و سرزمین واقع در جنوب آن رود را مادآتروپاتن. آتروگاتن نام برده اند. در نوشته های ارمنی نیز آلبانیا با ضبطهای ” آغوان”-آغوانک- و «آلوان» -آلوانک- آمده است و در کتیبه شاپور یکم ساسانی‏ (۲۴۱-۲۷۰ م) از آتورپاتکان و آلبانیا جداگانه یاد شده است و نیز آنانیا شیراکاتسی‏ (سده هفتم) و موسی کاگان کاتواتسی‏ (سده‌ی دهم) به ترتیب از آلبانیا و آلبانیای قفقاز یاد کرده ‌است و حد آن را شمال رود ارس نوشته‏اند”(۱).

“مؤلفان دوره اسلامی نیز دقیقاً از این دو منطقه با دو نام یاد کرده‏اند: ابن خردادبه‏ (متوفی ۳۰۰ هـ.ق) در المسالک و الممالک، ابن فقیه‏ (پایان سده سوم) در کتاب‏ البلدان، ابن حوقل‏ در صوره الارض، مقدسی‏ (نیمه دوم سده‌ی چهارم) در کتاب احسن‏ التقاسیم فی معرفه الاقالیم، اصطخری‏ (متوفی ۳۴۶) در مسالک و ممالک، یاقوت‏ حموی‏ (سده هفتم) در معجم البلدان، ابو الفدا (متوفی ۷۳۲) در تقویم البلدان، حمدالله مستوفی‏ (سده‌ی هشتم) در نزهه القلوب، اسکندربیگ منشی‏ (در عهد صفویه) در عالم آرای عباسی و نیز مؤلف برهان قاطع‏ (تألیف۱۰۶۲) همه اران (=آلبانیا) را کاملا جدا از آذربایگان (آذربایجان) ذکر کرده و رود ارس را مرز میان اران و آذربایجان خوانده اند”.(۲)

“دانشمندان روسی نیز تا پیش از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی و رواج انواع‏ تحریفات در عهد استالین همه آلبانیا و آذربایجان را دو سرزمین جدا خوانده‏اند که از آن‏ جمله‏اند یانوفسکی‏ (مورخ سده‌ی ۱۹)، دورن‏، علی‏یف قفقازی، برخوداریان مورخ‏ ارمنی، بارتولد، کریمسکی و یامپولسکی در «دایره المعارف روسی»(چاپ ۱۸۹۰ در سن‏پترزبورگ پایتخت روسیه و لایپزیگ آلمان) نیز حدود آلبانیا و آذربایجان‏ با دقت کامل به شرح زیرین ذکر شده است:

و دریای خزر در شمال ارمنستان که رود کیروس (کر) مرز آن بود. ساکنان این(اویکسینس پونتس) آلبانیا نام باستانی سرزمینی است در شرق و جنوب قفقاز میان دریای سیاه”سرزمین همان مردم شیروان کنونی و جنوب داغستان هستند” در جلد سیزدهم همین ” دایره المعارف ” طول و عرض جغرافیایی قفقاز به دقت از۵.۴۶ تا۵.۳۸ درجه عرض شمالی قید شده و تصریح شده است که ” این سرزمین(قفقاز) از جنوب به رود ارس منتهی می گردد” در زیر عنوان آلبانیا به هیچ وجه از منطقه ای به نام آذربایجان و از مردمی به نام آذربایجانیان یاد نشده است، بلکه در سراسر این مجموعه ترکی زبانان قفقاز ” تاتار” نامیده شده اند. در جلد اول این “دایره المعارف” در زیر عنوان “آذربایجان” این چنین آمده است: “آذربایجان یا ادربیجان (سرزمین آذر – آتش به زبان پهلوی اتورپاتکان به زبان ارمنی ادربادکان) استان شمال غربی ثروتمند و صنعتی ایران است. آذربایجان از جنوب محدود است به کردستان ایران (استان اردیال) و عراق عجم (ماد) از غرب به کردستان ترکیه و ارمنستان ترکیه از شمال به ارمنستان روس و جنوب قفقاز که رود ارس آن را قطع می کند از شرق به استان گیلان در کرانه دریای خزر… مساحت آذربایجان ۱۰۴۸۴۰ کیلومتر مربع است… آذربایجان به عنوان استان مرزی و جایگاه ولیعهد ایران (چون عباس میرزا) از اهمیت فراوان برخوردار است.”(۳)

“عنایت‌الله رضا که همه این اسناد گران‌بها را به دقت گردآورده و به صورت علمی و بدون‏ هرگونه تعصبی آن‌ها را با شرح و بسط کامل مورد بررسی قرار داده ‌است از آن‌چه در «دایره‌المعارف روسی» (چاپ ۱۸۹۰ روسیه تزاری) درباره آلبانیا و آذربایجان آمده است، این‏ چنین نتیجه‏گیری می‏کند

۱- طول و عرض جغرافیایی قفقاز از طول و عرض جغرافیایی آذربایجان جداست و هرگاه به «دایره المعارف جدید شوروی» به نقشه سرزمین “آذربایجان شوروی” مراجعه کنیم می‏بینیم «جنوب این سرزمین در همان حد ۳۸/۵ درجه عرض شمالی است که با عرض جغرافیایی ارائه شده از سوی دایره المعارف امپراتوری روسیه یکی است.” با این‏ تفاوت که در دوران روسیه تزاری سرزمین شمال ارس و جنوب قفقاز نام آذربایجان‏ نداشت.

۲-در «دایره المعارف روسیه تزاری» از دو ارمنستان (ارمنستان ترکیه و ارمنستان روسیه) نام برده شده، ولی فقط از یک آذربایجان سخن رفته است و آن هم آذربایجان‏ ایران واقع در جنوب رود ارس است.

۳- بنا به نوشته همین دایره المعارف، سرزمین آذربایجان از شمال به رود ارس‏ محدود می‏گردد. پس معلوم می‏شود که سرزمین واقع در شمال این رود، آذربایجان نبوده‏ است.

۴- در «دایره المعارف روسیه تزاری» مساحت آذربایجان ۱۰۴۸۴۰ کیلومتر مربع‏ ذکر شده است و در «دایره المعارف جغرافیایی شوروی» (چاپ۱۹۶۰ مسکو)  مساحت‏ سرزمینی که اینک ” آذربایجان شوروی» یا «آذربایجان شمالی» نامیده می‏شود ۸۶۶۰۰ کیلومترمربع است و در همان صفحه مساحت آذربایجان ایران بیش از صدهزار کیلومترمربع نوشته شده است. «هرگاه شمال رود ارس «آذربایجان» نام داشت، آن‏گاه در«دایره المعارف روسیه تزاری» که اواخر سده نوزدهم میلادی انتشار یافت، باید مجموع مساحت آذربایجان حدود ۱۹۰ هزار کیلومترمربع می‏بود.»

۵- از سوی دیگر اظهار نظر بارتولد دانشمند و محقق سرشناس روسیه نیز درباره مرز اران و آذربایجان و زبان و نژاد ساکنان این دو منطقه قابل توجه است: «رود ارس که‏ اکنون آذربایجان ایران را از قفقاز جدا می‏کند در روزگاران کهن مرز قومی و نژادی‏ قاطعی بود میان سرزمین ایرانی ماد و سرزمین آلبانیا که بنا به نوشته ن.یامار اقوام آن‏ یافتنی بوده‏اند»، «تفاوت‌های قومی و نژادی میان آذربایجان و آلبانیای قفقاز حتی در دوره اسلام نیز برطرف نشد.»

۶- موضوع قابل توجه در این زمینه آن است که استرابو نیز مردم‏ مادآتروپاتن (آذربایجان واقع در جنوب رود ارس) را ایرانی و زبان‌شان را پارسی خوانده‏ است. بدین ترتیب آشکار می‏شود که براساس این اسناد و نیز با توجه به‏ اسناد موجود در وزارت خارجه ایران و روسیه تزاری که مهم‌ترین آن‌ها به نظر نگارنده این سطور، متن قراردادهای گلستان و ترکمان‏چای است، هرگز از تمام یا بخشی از سرزمین واقع در شمال رود ارس با نام «آذربایجان» یاد نشده است(۴).

پرسشی که پیش می‏آید آن است که باوجود این همه اسناد معتبر به چه سبب در اتحاد جماهیر شوروی، نام آذربایجان برای سرزمین اران برگزیده شد و اران را آذربایجان‏ شوروی نامیدند و اینک سال‌هاست که از آن منطقه با عبارت «آذربایجان شمالی» نیز یاد می‏کنند. اظهار نظر آکادمیسین بارتولد که خود سیاستمدار بوده و مدتی از عمرش را در وزارت خارجه روسیه گذرانیده، جالب توجه است. او می‏نویسد:

“نام آذربایجان برای جمهوری آذربایجان‏ [=آذربایجان شوروی‏] از آن جهت‏ انتخاب شد که گمان می‏رفت با برقراری جمهوری آذربایجان، آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان یکی شوند… نام آذربایجان از این نظر برگزیده شد.» وی سپس‏ درباره نام صحیح آذربایجان شوروی می‏افزاید: «هرگاه لازم باشد نامی برگزید که سراسر جمهوری آذربایجان‏ [=آذربایجان شوروی‏] را شامل شود، در آن صورت می‏توان نام اران‏ را برگزید.»

پیش از این نیز گفتیم که هواداران و مأموران دولت اتحاد جماهیر شوروی حتی در دوران حکومت یک‌ساله «فرقه دموکرات آذربایجان» هرگز از دو آذربایجان شمالی و جنوبی و یا ضرورت الحاق آن دو سخن نگفتند، ولی پس از آن‏که بساط فرقه دموکرات‏ آذربایجان با بازگشت ارتش سرخ از ایران برچیده شد و گروهی از پیش‌قراولان آن حزب‏ نیز به خاک اتحاد جماهیر شوروی پناهنده شدند در آن‏جا بنا به روایت عنایت‌الله رضا که خود حاضر و ناظر بوده است، مسائلی که در دوران حاکمیت فرقه دموکرات‏ آذربایجان صورت مخفی داشت پس از مهاجرت به اتحاد جماهیر شوروی صورتی علنی‏ یافت و جایی برای تردید باقی نگذاشت که قصد آن فرقه چیزی جز الحاق آذربایجان‏ ایران به «آذربایجان شمالی» نبوده است.

دو تلگرام و یک قطعنامه که از طرف سران فراری فرقه دموکرات آذربایجان ساکن در خاک اتحاد جماهیر شوروی در فاصله سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹ صادر شده است، بی‏‌هرگونه پرده‏پوشی نشان می‏دهد که این فرقه مأموریتی جز تجزیه آذربایجان و الحاق آن‏ به اتحاد جماهیر شوروی نداشته ‌است و عنوان‌کردن آذربایجان شمالی و جنوبی تنها برای‏ توجیه این اقدام بوده است. اینک، آن اسناد:

از سوی کمیته مرکزی فرقه دموکرات آذربایجان تلگرامی به میرجعفر باقراف‏ نخست‏وزیر و دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست جمهوری شوروی سوسیالیستی‏ آذربایجان و عضو دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی (که پس از مرگ استالین به جرم همکاری و هم‌دستی با بریا رئیس پلیس مخفی شوروی‏ محاکمه و اعدام شد) مخابره شده است بدین مضمون (تأکید در هر سه‏ قسمت از عنایت‌الله رضا و نویسنده این سطور است):

رهبر عزیز و پدر مهربان رفیق میرجعفر باقراف

از تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان که رهبری پیکار مقدس خلق آذربایجان در راه آزادی ملی و نجات قسمت جنوبی سرزمین زاد و بومی وطن عزیز ما آذربایجان‏ را که سال‌هاست در زیر پنجه‏های سیاه شوونیست‌های فارس دست و پا می‏زنند، بر عهده دارد، سه سال تمام می‏گذرد… سومین سال تأسیس این فرقه مبارز را به‏ کلیه علاقه‏مندان خلق آذربایجان و به شما که رهبر عزیز و پدر مهربان ما هستید، شادباش می‏گوییم. عده‏ای از اعضای فرقه، حکومت ملی و سازمان‏ فدایی‏ها… به قسمت شمالی و آزاد وطن خود مهاجرت کرده‏اند.»(۵)

در جلسه عمومی فعالان «فرقه دموکرات آذربایجان» به مناسبت پنجمین‏ سالگرد تأسیس فرقه مذکور، قطعنامه‏ای به تصویب رسید که در آن چنین آمده است

“از کمیته مرکزی فرقه خواستاریم که در مقابل توجه و کمک‌هایی که برادران‏ همخون ما به ویژه رهبر حزب کمونیست آذربایجان رفیق میرجعفر باقراف پس از مهاجرت به میهن خود آذربایجان شمالی نسبت به ما مبذول داشته‏اند، سپاسگزاری‏ کند.»

همین سران فراری فرقه دموکرات آذربایجان تلگرام دیگری نیز به همان میرجعفر باقراف مخابره کرده‏اند؛ بدین شرح

پدر عزیز و مهربان میرجعفر باقراف

“خلق آذربایجان جنوبی که جزء لاینفک آذربایجان شمالی است، مانند همه خلق‌های جهان، چشم امید خود را به خلق بزرگ شوروی و دولت شوروی‏ دوخته است.»(۶)

هرگونه اظهارنظر و تجزیه و تحلیلی را درباره این سه سند، زائد می‏دانم و آن را به‏ عهده خوانندگان گرامی می‏گذارم.

نظریه وجود آذربایجان یکپارچه در دو سوی رود ارس و تقسیم آن در اوایل قرن نوزدهم میلادی به دو بخش آذربایجان شمالی و آذربایجان جنوبی مطلبی‏ است دروغ که بی‏قید و شرط محصول کارگاه تاریخ‏نگاران دروغ‏پرداز شوروی در دوران استالین است.

به این موضوع بسیار مهم نیز همواره باید توجه داشت که این نظریه را تنها بدین‏ منظور بر سر زبان‌ها انداخته‏اند تا در درجه اول اذهان ایرانیان ساده و بی‌خبر را (که در چند دهه اخیر با موضوع تقسیم کشورهای کره و آلمان به دو قسمت شمالی و جنوبی و شرقی و غربی آشنایی دارند) ناخودآگاه برای الحاق آذربایجان به «آذربایجان شمالی» آماده سازند و لاغیر.

تاکنون افرادی که در بحث درباره آذربایجان، به نظریه یادشده تکیه کرده‏اند یا خود روس‌ها بوده‏اند یا «شمالی»ها! و یا معدود ایرانیانی نظیر سران فرقه دموکرات‏ آذربایجان. البته حساب برخی از هموطنان شریف ما اعم از آذربایجانی و غیرآذربایجانی که بی‌خبر از بازی‌های پشت پرده در سخنان خود از آذربایجان شمالی و جنوبی یاد می‏کنند، به کلی از سه دسته‌ی اول جداست و روی سخن ما دقیقاً با ایشان‏ است که آگاه باشند و از به کاربردن این عبارت نادرست نیز بپرهیزند؛ زیرا امید دشمن‏ چیزی جز این نیست که با طرح نظریه وجود آذربایجان یکپارچه و سپس تقسیم آن به دو بخش، اذهان را در ایران و دیگر کشورهای جهان برای الحاق آذربایجان به «آذربایجان‏ شوروی» آماده سازد.

در پایان به این دوستان و گروه های متوهم توصیه می کنم در این شرایط نابسامان وطن عزیزمان ایران نمک به زخمش نپاشیده و بیش از این خود را در نزد ملت ایران منفور ننمائید.

با احترام

۲۱ جون ۲۰۱۱

یادداشتها:

۱-۲-۳ مجله ایرانشناسی دکتر جلال متینی

۴-روزنامه آذربایجان شماره ی۸۱ / ۱۷ شهریور ۱۳۲۷ باکو( به نقل از آذربایجان و اران ص ۲۶۶)

۵- روزنامه آذربایجان شماره ۱۸۶ / ۱۹ شهریور ۱۳۲۸ باکو ( به نقل از آذربایجان و اران ص ۲۶۶ )

۶- همان روزنامه شماره ۲۱۳ / ۲۳ آذر ۱۳۲۹ باکو ( به نقل از آذربایجان و اران ص ۲۲۴ )

دکتر جلال متینی رییس دانشگاه فردوسی مشهد  استاد دانشگاه برکلی و کالیفرنیا و نویسنده و پژوهشگر ادبیات و تاریخ ایران و نویسنده چندین کتاب و مقالات بیشماری درباره تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران می باشند.