تیم فوتبال باشگاه تاج تهران در سال ۱۳۲۹
ایستاده از راست: نادر افشارارمی، ناصر ملکی، محمد ساوجی، پیر کارلو، حسین مقیمی، محسنی، حسین سروری
نشسته از راست: محمود بیاتی، اصغر جدیکار، خسرو هورشید، عارف قلی‌زاده، محمد خاتم، مهدی صفری، پرویز کوزه‌کنانی، دکتر ژرژ مارکاریان و بیوک جدیکار
فوتبال ایران
دهه ۱۳۲۰ فوتبال باشگاهی ویژگی خاصی داشت و آن تاسیس باشگاه هایی بود که برخی از آنها تا امروز به شکلی دوام آورده‌اند. باشگاه های تازه تاسیس شاهین و دارایی به همراه طوفان که از سالها پیش فعالیت می‌کرد باعث رونق مسابقات باشگاهی شدند. نقطه اوج رقابت های این تیم ها برای کسب مقام قهرمانی بود.
در مسابقات باشگاهی فصل ۱۳۲۳-۱۳۲۲ دو تیم طوفان و دارایی به مسابقه نهایی رسیدند. این مسابقه روز جمعه ۲۵ فروردین سال ۱۳۲۳ در ورزشگاه امجدیه برگزار شد که یکی از پرهیجان‌ترین و جذاب‌ترین مسابقات تا آن زمان بود که تیم طوفان با پیروزی ۱-۰ عنوان قهرمانی را کسب کرد. در تیم طوفان تعدادی بازیکن قدیمی مانند اکبر حیدری به همراه جوانانی چون داوود نصیری، مصطفی مکری و حسن کردستانی عضویت داشتند و در تیم دارایی افرادی نظیر علی اکبر محب، حسن حاجیان، حسین مبشر، ابراهیم رحیمیان، عبدالله مهاجر و امیر صالح بازی می‌کردند.
در سال ۱۳۲۵ تشکیل تیم فوتبال دوچرخه‌سواران (که بعدها به تاج و استقلال تغییر نام داد) که با افول تیم طوفان همزمان شد صحنه رقابت های باشگاهی را به انحصار ۳ تیم شاهین، تاج و دارایی درآورد. هرچند در آن دوران تیم هایی نظیر تهرانجوان و شعاع در مسابقات حضور داشتند اما قهرمانی در گرو رویارویی های مثلث (شاهین، تاج و دارایی) ذکر شده بود و این وضعیت تا اواخر دهه ۱۳۴۰ ادامه داشت.
در این دوران بهترین بازیکنان در این تیم ها حضور داشتند و تیم ملی گزیده‌ای از بازیکنان این تیم ها بود و به ندرت بازیکنانی خارج از این گروه به تیم ملی راه پیدا می‌کردند. این وضعیت در دورانی طولانی ادامه داشت و تنها پس از راه افتادن مسابقات سرتاسری جام تخت جمشید بازیکنان تیم های دیگر به تیم ملی راه پیدا کردند.
در اواخر دهه ۱۳۳۰ و اوایل ۱۳۴۰ تیم شاهین دست به یک خانه تکانی بزرگ زد و نسل تازه‌ای از جوانان را به میدان فرستاد که در گذر زمان به بازیکنان سرشناس و شاخصی تبدیل شدند از جمله این افراد می‌توان بازیکنان زیر را نام برد: کاظم رحیمی، رضا وطنخواه، همایون بهزادی، حمید شیرزادگان، حمید جاسمیان، علی پورجانکی، حمید برمکی، ناظم گنجاپور، بیوک وطنخواه، ایرج دبیرسیاقی، پرویز دهداری، هادی طاوسی، بهمن نوروزی، جعفر اشرف کاشانی، جمشید محمدی و هرمز نازی آبادی.
یکی دیگر از تیم هایی که در دهه ۱۳۲۰ شکل گرفت و حیات خود را تا امروز ادامه داده باشگاه دوچرخه‌سواران بود. این باشگاه در سال های ابتدایی صرفا در رشته دوچرخه‌سواری فعالیت داشت، اما به تدریج حضور خود را در دیگر رشته‌های ورزشی اعلام کرد. این باشگاه دو سال پس از تشکیل در سال ۱۳۲۵ با در اختیار داشتن بازیکنانی نظیر علی دانایی‌فرد، کارلوس، آشوت و جاویدان خود را به عنوان یکی از تیم های قدرتمند فوتبال معرفی کرد. باشگاه دوچرخه‌سواران در سال ۱۳۲۸ به تاج تغییر نام داد و پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ استقلال نامیده شد.
تیم دوچرخه‌سواران که در سال ۱۳۲۸ به تاج تغییر نام داد اولین قهرمانی خود را در فصل ۱۳۲۹-۱۳۲۸ کسب کرد. حسن کردستانی، فریدون مهدیون، مسعود خسروپناه، محمد خاتم، عارف قلی‌زاده، ناصر ملکی، بیوک جدیکار، علی دانایی‌فرد، خسرو هورشید، امیر افشار، محمود بیاتی و نادر افشار از جمله بازیکنانی بودند که تیم تاج را در این قهرمانی همراهی کردند. در گذر زمان دو تیم جلب بازیکنان نخبه را در دستور کار خود قرار دادند به نحوی که تا چند دهه بعد حدود ۹۰% از تیم ملی ترکیبی از بازیکنان این دو تیم بود. از نامدارانی که در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ پیراهن تاج را برتن کردند و از اعضای تیم ملی بودند به این بازیکنان می‌توان اشاره کرد: پرویز کوزه‌کنانی، بیوک جدیکار، عارف قلی‌زاده، نادر افشار، محمد بیاتی، محمد بیاتی، گارنیک مهرابیان، کامبیز جمالی، محمد رنجبر، حسن حبیبی، کرم نیرلو و علی جباری.
تشکیل دو تیم شاهین و تاج از اواسط دهه ۱۳۲۰ که هنوز در قالب رویارویی و مقابله دو تیم پرسپولیس و استقلال ادامه دارد در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ دیدارهای جذاب و به یاد ماندنی با یکدیگر داشتند. با توجه به اینکه در آن سالها مسابقات باشگاهی چندان منظم برگزار نمی‌شد غالبا رویارویی های جذاب این دو تیم در چارچوب مسابقات حذفی انجام می‌شد. در اینجا جا دارد به دو مسابقه به یادماندنی از این دست مسابقات اشاره کنیم.
در سال ۱۳۳۵ یک دوره مسابقه دو حذفی بین تعدادی از باشگاه های تهران برگزار شد که پس از چند دور ۳ تیم شاهین، تاج و نیروی هوایی بدون شکست در جدول باقی ماندند. تیم شاهین با شکست دو تیم دیگر هر یک از آنها را صاحب یک باخت کرد. در ادامه مسابقه بین تاج و نیروی هوایی با نتیجه ۲-۱ به سود نیروی هوایی پایان یافت، اما اعتراض تیم تاج نسبت به یکی از بازیکنان تیم نیروی هوایی و پذیرش آن توسط فدراسیون فوتبال باعث شد تیم تاج برنده اعلام شود. بر این مبنا تیم تاج موفق شد تیم نیروهوایی را از جدول حذف کند. بدین ترتیب تعیین قهرمانی به دیدار دو تیم تاج و شاهین موکول شد و تیم شاهین بدون باخت و تیم تاج با یک شکست به مسابقه نهایی راه یافتند. دیدار نهایی با نتیجه ۱-۱ مساوی پایان یافت و طبق مقررات آن مسابقات دو تیم می‌بایست ۴۸ ساعت بعد در مقابل هم صف‌آرایی کنند. مسابقه تکراری ۳-۳ مساوی شد و کار به دیدار مجدد دو تیم کشید و تیم تاج به پیروزی ۳-۱ رسید. در چنین وضعی هر یک از دو تیم یک شکست در کارنامه خود داشتند و لازم شد که دو تیم یک بار دیگر با هم روبرو شوند. تیم شاهین در دیدار آخر به پیروزی ۲-۰ رسید و قهرمان شد. پنج بار رویارویی دو تیم در یک دوره مسابقه از اتفاقات نادر فوتبال جهان است.
در سال ۱۳۳۷ دو تیم تاج و شاهین به دیدار نهایی جام حذفی باشگاه های تهران راه یافتند. بازی با نتیجه ۳-۲ به سود تاج در جریان بود که اصغر تهرانی داور برجسته بین‌المللی آن دوران به دلیل تاریکی مسابقه را قطع کرد. بازیکنان تیم تاج با توجه به نتیجه مسابقه مدعی قهرمانی شدند و جام را برداشته از ورزشگاه خارج شدند. وضعیت پیش آمده موجب جنجال بسیار شد به نحوی که فدراسیون فوتبال مجبور شد با انعکاس موضوع به فدراسیون بین‌المللی فوتبال (فیفا) درخواست اعلام نظر کرد. فیفا رای به تجدید دیدار نهایی داد و شاهین با پیروزی بر تاج به جام قهرمانی دست پیدا کرد.
رقابت دو تیم شاهین و تاج از ابتدای دهه ۱۳۴۰ باعث رونق و شکوفایی فوتبال ایران شد، اما نهایت کوته‌بینی است که رویارویی ها و رقابت میدانی در مستطیل سبز بین این دو تیم را عامل پیشرفت فوتبال ایران بدانیم. طی حدود ۵۰ سال که در بطن فوتبال ایران زندگی کرده‌ام هرگز ندیدم که دست‌اندرکاران، مفسران، مربیان یا بازیکنان به زمینه واقعی رشد و پیشرفت فوتبال در رقابت حقیقی این دو باشگاه اشاره کرده باشند. این موضوع را در بررسی دوره بعد خواهیم شکافت.
* سیدعلی پورحسینی مترجم کتاب “راهنمای مربیگری و آموزش شگردهای فوتبال” برای فدراسیون فوتبال و مولف مجموعه ۴ جلدی آموزش سیستم ها در فوتبال است. مقالات و تحلیل های او در روزنامه جهان فوتبال، مجله دنیای ورزش و سایت زندگی فوتبال منتشر شده است.
