ایرانگردی
کویر خطای طبیعت نیست، بلکه پیکره پررمز و راز و باشکوه آن است
مَرَنجاب باشد وَهِ اردشیر
به‌جا مانده از دودمانی دلیر
به هر گوشه‌ای خسروی پایمرد
به چشمان دشمن به‌پا کرد، گَرد
جاده ابریشم، این نامی‌ترین شاه‌راه تاریخ، اگر نه با ایران، که بدون ایران هیچ‌گونه معنی و مفهومی ندارد. از دوران اشکانیان تا سده کنونی که غُرِش کشتی، قطار و هواپیما سکوت پر رمز و راز جهان اساتیری را در هم شکست، این جاده اهمیتی بسزا در ردوبدل کردن کالا و فرهنگ میان مردمان جهان داشت. ایران‌زمین، با تمام پیشینه‌اش در مرکز جهان‌راه ابریشم جای داشت.
این شاهرگ اقتصادی، سیاسی و نظامی جهان باستان، با مویرگ‌هایی که در سراسر مشرق‌زمین به‌ویژه سرزمین ایران داشت، ملت‌های بزرگ تا روستاهای کوچک را به هم پیوند می‌داد. بدیهی است که چنین شاه‌راه عظیمی نیازمند استراحت‌گاه‌هایی فراخور حال کاروانیان و لشکریان بوده است. جایگاه‌هایی که با داشتن آب کافی و امنیت، خستگی را از تن کاروانیان به در آورد. از دوران باستان در جای‌جای این جاده افسانه‌ای کاروانسراهایی به جهت راهیان و رهواران ساخته بودند. داستان‌های دل‌انگیز بازرگانان پرآوازه ایرانی با کاروانسرا پیوندی تنگاتنگ دارد. از آنجا که در دوران شاه‌عباس صفوی، بسیاری از این کاروانسراها مرمت و نوسازی شده و یا ایجاد شدند، آنها را به نام کاروانسراهای شاه‌عباسی می شناسیم.
در حقیقت این توان تدبیر و امنیت بود که بار دگر مایه رونق این شاهرگ اقتصاد جهان باستان شد. به گونه‌ای که خاقان چین به جهت سپاس از این حرکت ارزنده دوازده‌هزار چینی نفیس به شاه عباس صفوی هدیه داد که زینت بخش عمارت چینی‌خانه در جوار آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود.
مرنجاب
یکی از این کاروانسراها که بنیاد آن را نیز به شاه عباس نسبت می‌دهند، کاروانسرای مرنجاب در کویر مرنجاب در کنار دریاچه نمک بر سر یکی از راه‌های باستانی اصفهان به ری و خراسان بوده است. با کاریزی در آن نزدیکی که برکه زیبایی را پر از آب گوارا کرده تا در سایه‌گستر درختان شاه‌گز و تره‌بید، رهواران خستگی از تن برانند.
گفته شده با وجود ایجاد کاروانسراها و دژهای گوناگون در سراسر کشور، در این منطقه هیچ‌گونه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بودند، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمک و گستره کویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند.
یورش‌های ازبکان از طریق دریاچه نمک به کاشان که تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به اندیشه انداخت تا در سال ۱۰۱۲ قمری سریع یک پادگان و پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند و جلوی تهدید دشمنان را بگیرد. بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و همواره چندین سرباز به همراه یک واحد توپخانه در این دژ حضور فعال داشتند و امنیت کاروان‌ها را در این منطقه تأمین می‌کردند.
اما با توجه به این که راه به مدت دو هزار سال یکی از مسیرهای اصلی تردد میان خراسان بزرگ و ری با سپاهان و فارس بوده است، بی‌تردید در کنار این برکه آب شیرین می‌بایست تاسیسات رفاهی کاروانیان نیز وجود می‌داشته است. تاسیساتی که نبود امنیت و قدرت مرکزی آن را به مرور زمان به ورطه نابودی و فراموشی کشانده است. نمی‌توان تصور کرد که مسئولان هخامنشی، اشکانی و ساسانی این جاده مهم را فراموش کرده و آن را به حال خود رها کرده باشند. به ویژه اینکه این منطقه تیول خاندان اسپهبد مهران بوده و این خاندان به سبب برقراری مستقیم در جاده ابریشم، اهمیت به‌سزایی به امنیت و رفاه کاروانیان می‌داده‌اند. اما از آنجاییکه در زمان صفویه مسیر پایتخت اصفهان تا مشهد اهمیت ویژه‌ای داشته است، این جاده مورد رسیدگی بیشتری قرار داشته است.
جاده سنگفرش کویری که برجای مانده از دوران هخامنشیان و ساسانیان بوده، در زمان صفویه بازسازی و تکمیل شد. جاده‌ای که همچون یک فانوس دریایی، خَشاب، مانع از گم‌شدن رهوران کویر بی‌پایان می‌شده است.
مسیر مرنجاب، پایتخت (اصفهان) را از طریق کاشان به جاده سنگفرش کویر پیوند می‌داده است. این مسیر از گرمسار به طرف پایین منحرف شده و تا سیاه‌کوه ادامه می‌‌یابد و به جاده چاه دستکن متصل می شود. دستکن در ادامه مسیر مرنجاب، محل انشعاب جاده‌ای بوده که کاشان را به گرمسار و ورامین مرتبط می‌ساخت. شاخه‌ای از این جاده به سوی اردستان و شاخه‌ای به جانب یزد ادامه پیدا می‌کرده است. مجموعه این مسیرها به عنوان مویرگ‌های اتصال به شاهرگ جاده ابریشم در بخشی که دامغان را به ری پیوند می‌داده، عمل می‌کرده است.
کاروانسراهای مرنجاب، قصر بهرام، ده نمک، سرخه و چندین کاروانسرای دیگر در این مسیر است. مرنجاب و قصر بهرام در راه سیاه کوه و جاده کویر نمک قرار دارند. نام کاروانسرا بر پایه نام منطقه که به کویر مرنجاب شهرت دارد گذاشته شده است. مرنجاب از شرق به دشت کویر و از جنوب شرقی به دو کوه یخاب و کوه لطیف منتهی می‌شود.
از آران و بیدگل تا کاروانسرای مرنجاب در حدود دو تا سه ساعت راه است. در این مسیر هیچ روستایی وجود ندارد و تنها چند کشتزار کوچک آن هم در آغاز راه در منطقه چهار طاقی هست. در طول مسیر تنها یک چاه آب قرار دارد که در نزدیکی جاده خاکی کاروانسرا است.
در فاصله کمابیش ۱۲ کیلومتری از شرق کاروانسرا، تپه‌های شن روان وجود دارد که از جاذبه‌های بسیار زیبای کویر مرنجاب است. این تپه‌های شنی در پهنه‌ای گسترده و با شیب‌های تند مکان بسیار مناسبی برای آن دسته از دوستداران طبیعت است که به دنبال سوژه‌های نو و جذاب در طبیعت زیبای کویر هستند. از تپه‌های شنی به سمت شمال شرقی، جاده خاکی‌ای وجود دارد که از شرق دریاچه بزرگ نمک می‌گذرد و به کاروانسرای قصر بهرام در شمال دریاچه می رسد.
گرچه کویرنشینان با دشواری‌هایى که محیط به آنان تحمیل مى‌کند در مبارزه‌اى همیشگى‌اند، اما واقعیت این است که بیابان هاى مرکزى ایران در زمانى نه چندان دور به آفریقاى کوچک مشهور بود. نامى که زندگی، تکاپو و حرکت را به رخ مى‌کشید. چشم اندازهاى گوناگون از کوه‌هاى سربلند تا زمین‌های پست و تپه‌هاى ماسه‌اى، از تالاب‌ها و رودخانه‌هاى زمستانى تا گرماى توان‌فرساى تابستان، تصاویرى است که گردشگران چشم آبى از بیابان‌هاى ایران بیان کرده‌اند. به این مجموعه، واحه‌هاى سبز در پس زمینه اى خشک با گله هاى گورخر، آهو، جبیر، بز وحشى، قوچ و میش و مشاهده گاه به گاه یوزپلنگ، روباه و گربه شنى و جنب و جوش شبانه جوندگان کوچک را افزودند و سپس کویر مرکزى را آفریقاى کوچک نام نهادند، اما امروز از آن همه شگفتى و زیبایى تنها خاطره‌اى از یک خواب کوتاه بر جای مانده است.
* جعفر سپهری مدرس کامپیوتر در دانشگاه های آزاد، جامع علمی کاربردی و پیام نور و مدرس رسمی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در زمینه “هواشناسی کوهستان” بوده است. او صدها مقاله در زمینه ی ایران شناسی و تاریخ علم در ایران به چاپ رسانده . سپهری از سال ۲۰۱۴ به کانادا مهاجرت کرده است.
