ایرانگردی
“… هنگامی که به میرزای بزرگ ـ قائم مقام فراهانی ـ پیشنهاد کردم که از انگلیس کتاب و یا هر چیز دیگری که مفید واقع شود و در رفع نواقص منظورهای ایشان کمکی باشد بخواهد، میرزای بزرگ گفت: که هیچ چیز بالاتر موجب خشنودی نایب السطنه او ـ عباس میرزا ـ نخواهد بود، لیکن یک چیز که انگلیس از آموختن آن به ما مضایقه دارد، چنانچه به سایرین هم مضایقه کرده و آن فن کشتی سازی است…”
سفرنامه ایران – جیمز موریه
اندیشه ایجاد یک نیروی دریایی موثر در خلیج فارس در دوران قاجار ازآن امیرکبیر است، اما سال‌ها بعد، پس از دومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا و گسترش رابطه ایران و آلمان (دشمن سنتی انگلیس)، و برقراری روابط کامل دیپلماتیک در سال ۱۸۸۵ میلادی، ناصرالدین شاه تصمیم گرفت تا نسبت به خرید ناو جنگی از آلمانی‌ها و استقرار آن در بوشهر اقدام نماید. وی صنیع الدوله را مأمور انجام این کار کرد. آنگاه ساخت این کشتی‌ها در بندر برمن آغاز شد.
«… جزو نقشه‌هایی که امیر برای تقویت ایران کشیده بود، پادشاه ایران در نظر داشت سه کشتی بخار بخرد …»
انگلستان و روسیه در شرق، هنری راولینسن، وزیر مختار انگلیس در تهران
۱ـ رزمناو پرسپولیس
رزمناو ۶۰۰ تنی «پرسپولیس»، نخستین کشتی جنگی فلزی ایران، در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، به همراه ناو ۲۵۰ تنی «شوش»، هسته اصلی نیروی دریایی نوین ایران در خلیج فارس و دریای مکران را شکل دادند. این دو کشتی به مدت ۵۰ سال به نگهبانی مرزهای دریایی جنوبی ایران پرداختند و نقش مهمی در برقراری امنیت و سرکوب راهزنان دریایی داشتند.
نخستین ناخدای ایرانی رزمناو توپدار پرسپولیس، احمدخان دریابیگی، از فرماندهان ارتش ایران و فارغ‌التحصیل رشته پیاده‌نظام مدرسه دارالفنون بود. این دو کشتی، در سال ۱۸۸۵ میلادی، برابر با ۱۲۶۴ خورشیدی، در بندر برمن آلمان، به سفارش ایران ساخته شدند. بیسمارک صدراعظم آلمان، شخصاً دستور ساخت این دو کشتی توپدار، برای «پسرعموهای ایرانی» را داده بود.
کشتی یاد شده، پس از ۱۲۶ سال، در موزه خلیج فارس، موزه دریانوردی بندر بوشهر قرار داده شد.
۲ـ ناو شوش
این کشتی ۲۵۰ تنی توپدار، در سال ۱۸۸۵ م. (۱۲۶۴ خورشیدی) همراه با رزمناو پرسپولیس از آلمان خریداری شد. وظیفه آن برقراری امنیت و سرکوب دزدان دریایی در بنادر خوزستان، آبراه اروندرود و رودخانه کارون بود.
۳ـ ناو (مهندسی و نقشه‌برداری) مظفری
این کشتی در سال ۱۹۰۱ م. (۱۲۸۰ خورشیدی) خریداری شد. دو عراده توپ و پنج قبضه پنج‌تیر پران بلژیکی ابزارهای رزمی آن را تشکیل می‌دادند. این کشتی به ابزارهای نقشه‌برداری، غواصی و ماهیگیری مجهز و معروف‌ترین ناخدای آن “کاپیتان عباس دریانورد” بود. این کشتی در زمان خدمت به نقشه‌برداری از سواحل ایران پرداخته و در عملیات صید مروارید هم همکاری می‌کرد.
۴ـ ناوچه‌های توپدار آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان
در سال ۱۹۰۶ م. (۱۲۸۵ خورشیدی) چهار ناوچه توپدار برای مبارزه با قاچاقچیان و دریازنان، به ظرفیت هرکدام هفتاوپنج تن از انگلستان خریداری شد. معروف‌ترین ناخدایان این کشتی‌ها ناخدا عباس دریانورد، ناخدا عبدالحسین دریانورد، ناخدا عبدالرحمن دریانورد، ناخدا عبدالحسین ارشد و ناخدا حسن دریانورد بودند.
۵ـ کشتی ترابری چلچله
این کشتی ترابری به ظرفیت چهل تن، در سال ۱۹۰۶ م. (۱۲۸۵ خورشیدی) از آلمان خریداری شد. از آنجایی که این کشتی ترابری بود و ابزار جنگی نداشت، در برابر قاچاقچیان، بی‌دفاع بود. از این رو بر روی آن یک مسلسل سنگین نصب کردند و کشتی به نام چلچله معروف شد.
۶ـ کشتی پهلوی
این کشتی یک صد و پنجاه تنی، در سال ۱۹۱۱ میلادی (۱۲۹۰ خورشیدی) خریداری شد و میان بندرهای خرمشهر و بوشهر آمدوشد می‌کرد. ناو پهلوی پانزده سال پس از آن، و پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به ناو “بندر پهلوی” تغییر نام داده و به آموزش ناویان اختصاص داده شد. سرانجام این کشتی در یورش سوم شهریور ۱۳۲۰ به دست متفقین نابود شد.
۷ـ ناوچه توپدار شیروخورشید در دریای خزر
ناو سلطنتی شیروخورشید ایران، تنها کشتی جنگی ایران در دوران قاجار در دریای خزر بود که در زمان ناصرالدین‌شاه از روس‌ها خریداری شده بود. مطابق فصل ۸ پیمان‌نامه ترکمن‌چای ۱۸۲۸ م. (۱۲۰۷ خورشیدی) ایران از حق کشتیرانی در این دریا محروم شده بود. این کشتی با اجازه روسیه و به بهانه «تفریح و تفرج پادشاه قاجار در سواحل زیبای شمال ایران» خریداری شد.
کشتی توپدار شیروخورشید در بندرگاه انزلی آشیان داشت. ناصرالدین‌شاه در سفر خود به پهنه شمالی کشور با این کشتی به بازدید از کرانه‌های زیبای ایران نیز پرداخت. این کشتی در زمان خدمت، به نقشه‌برداری از سواحل ایرانی دریا و همچنین مبارزه با دریازنان و راهزنان دریایی هم پرداخته است.
«…. اولیای دولت هر چه بتوانند دو جهاز (کشتی جنگی) بخرند، آنوقت من جواب بحریه امام مسقط را اگر ندادم مرا در همان جهاز غرق بفرمایید، اگر دولت انگلیس جهاز نمی‌فروشد، دول دیگر دارند و می‌فروشند ….»
تلگراف اقبال‌خان حسام‌السلطنه والی فارس به ناصرالدین‌شاه قاجار درباره دست‌اندازی و تجاوز امام مسقط به بحرین، قطر و جلفار و کشتار مردم بیگناه در این مناطق.
«... بالجمله، نداشتن کشتی و اسباب و استعداد بحریه دولتی در خلیج فارس، اثرش این است که به رعیت و اهالی بندر دولت قاهر شاهنشاهی روحی و روح العالمین فدا، این قسم تحکمات می‌نمایند...»
تلگراف اقبال‌خان حسام‌السلطنه والی فارس به ناصرالدین‌شاه قاجار درباره دست‌اندازی و تجاوز انگلیس به بحرین، کشتار مردم و کوچاندن عرب‌ها به بحرین.
منبع:
ـ رایین، اسماعیل، “دریانوردی ایرانیان”
ـ جمال‌زاده، محمدعلی، “تاریخ روابط روس و ایران”
اقتداری، احمد، “خلیج فارس”
* جعفر سپهری مدرس کامپیوتر در دانشگاه های آزاد، جامع علمی کاربردی و پیام نور و مدرس رسمی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در زمینه “هواشناسی کوهستان” بوده است. او صدها مقاله در زمینه ی ایران شناسی و تاریخ علم در ایران به چاپ رسانده . سپهری از سال ۲۰۱۴ به کانادا مهاجرت کرده است.
