یکی راه پیش آمدش ناگزیر
همی رفت بایست بر خیره خیر
پی اسپ و گویا زبان سوار
ز گرما و از تشنگی شد ز کار
پیاده شد از اسپ و ژوپین به دست
همی رفت پویان به کردار مست
تن پیلوارش چنان تفته شد
که از تشنگی سست و آشفته شد
بیافتاد رستم بر آن گرم خاک
زبان گشته از تشنگی چاک چاک
در دل کویرهای با شکوه ایران‌زمین، پُلوند وهم‌انگیز و زیبا آرمیده است. سرزمینی در باختر شهر باستانی فردوس، و در قُهستان باستان، که با تاریخ اساطیری ایران باستان در هم آمیخته است. سرزمینی که نشانه‌هایی از خان دوم هفت خان رستم تا جنگ دوازده رخ میان ایران و توران را می‌توان در آن یافت. این منطقه از دوران قاجار و گویا پس از سفر مظفرالدین‌شاه قاجار به مشهد، کویر مظفری هم نامیده شده است.
پُلوند، یکی از غنی‌ترین مناطق کویری ایران از دیدگاه پوشش گیاهی و گونه های جانوری است. پوشش گیاهی پُلوند، شامل بنه، کسور، اسکنبیل، گز، تاغ، قیچ، بادام کوهی، زرشک وحشی، درمنه، آنغوزه، زیره سیاه، گیاهان علفی، گل بومادران، آویشن، لاله قرمز، خارشتر، افدرا و برخی از گیاهان خانواده کاسنیاست. گونه‌های جانوری که در این منطقه به خرمی می‌زیند: قوچ و میش، کل و بز، گرگ، آهو، گربه شنی، کاراکال، روباه، شغال، تشی، شاهین، کبک، تیهو، انواع باقرقره، کبوتر چاهی، زاغ بور، غراب، کمرکولی، انواع چک چک، هوبره، شاهین، عقاب طلایی، دلیجه، قرقی، انواع گنجشک، بزمچه، انواع مارها، لاک‌پشت، گور ایرانی و جبیر هستند.
مشخصه‌های نواحی کویری همچون تپه ماهورهای ماسه‌ای، دق‌ها و کفه‌های نمکی در کنار کوهستان، این منطقه را به مکانی به یادماندنی تبدیل می‌کند. دُم یوز، تپه ماسه‌ای به شکل دم یوزپلنگ است که در نوع خود کم مانند است.
سنگ سوراخ (فردوس)
حفره‌ای بزرگ به قطر نزدیک به بیست متر در بالای کوه است که در اثر فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی پیش آمده است. در نزدیکی آن غار آبی سنگ سوراخ قرار گرفته است. به روایت شاهنامه فردوسی در داستان هفت خان رستم، در خان دوم رستم از بیابان هولناکی به سلامت گذشته و به راهنمایی میشی به چشمه آبی در دل کویر بی‌منتها می‌رسد.
نبینی به جایی یکی قطره آب
زمینش همی جوشد از آفتاب
قُهِسْتان (کهستان)
نام تمام سرزمینی است که در مرکز فلات ایران و در جنوب خراسان واقع شده و منطقه کوهستانی گسترده‌ایست که شامل شهرهای فردوس، قاین، طبس، بیرجند، کاشمر، تربت حیدریه، خواف، گناباد و تایباد را در بر می‌گرفته‌است. این سرزمین به دلیل کوهستانی بودنش به نام قهستان یعنی کهستان (کوهستان) خوانده شده است. به گفته دهخدا مسافرانی که از جنوب ایران به‌ویژه از ناحیه مکران به شمال شرقی مسافرت می‌کرده‌اند، نخستین رشته‌کوه مهم و آبادی که با آن روبرو می‌شده‌اند، رشته کوه غربی – شرقی کوهستان شمال فردوس بوده است. این رشته کوه مرز بین جغرافیای گرمسیری (ناحیه جنوب ایران و طبس) و سردسیری است. به همین دلیل در دوره بعد از اسلام، همواره به نام ایالت کوهستان (قهستان) از آن نام برده شده است. در دوره‌های کهن‌تر، این ناحیه گاهی در قلمرو ولایت خراسان قرار داشته است. سابقه سکونت انسان در قهستان بیشتر از سه هزار سال است و این منطقه به‌دلیل آب و هوای مناسب، زودتر و پیش از شمال خراسان دارای سکونت و شهریت بوده است. منطقه غربی قهستان یعنی بجستان (بیستان)، گناباد و قاین به دلیل جغرافیای خاص خود همواره از تهاجمات بیگانگان به‌دور بوده است. اعراب و مغولان به این منطقه تهاجم نداشته‌اند و پذیرش اسلام در این سه شهر نزدیک به یکصد سال پس از طبس است.
جنگ دوازده رخ
سومین و مهم‌ترین جنگ میان ایران و توران است که در زمان کیخسرو و در دامنه کوه زِیبَد رخ می‌دهد.
چو دانست گودرز کآمد سپاه
بزد کوس و آمد ز زیبد به راه
پس از پنج روز آرایش جنگی ایرانیان در کوه زِیبَد و تورانیان در کوه کنابد، دو طرف تصمیم به نبرد تن به تن یازده نفر از پهلوانان هر لشکر می‌گیرند.
ز زیبد همی تا کنابد سپاه
در دشت از ایشان کبود و سیاه
در این نبرد دلاوران ایرانی بر دشمن متجاوز پیروز شده و افراسیاب می‌گریزد. کیخسرو دستور می‌دهد تا جسد پیران ویسه سردار بزرگ توران، با احترام در دامنه کوه زیبد دفن شود. جشن پیروزی ایرانیان در دژ کوه زِیبَد برگزار می‌شود.
پس از پیروزی هر یازده رخ (پهلوان) ایرانی، در نبرد تن به تن با پهلوانان تورانی، دوازدهمین نبرد نیز میان گستهم با لهاک و فرشیدورد تورانی رخ می‌دهد که این بار نیز پهلوان ایرانی پیروز می‌شود.
دِق چیست؟
دق در واژگان فارسی به زمین‌هایی گفته می‌شود که گیاه در آن نروید و زمینی سخت و کوبیده شده داشته باشد که کنده نشود.
*تمامی اشعار از سروده‌های فردوسی بزرگ و از کتاب بی‌همتای شاهنامه است.
