کارنامه و تاثیر دگراندیشان ازلی ایران

در اختلاف میرزا آقاخان با محمدطاهر باید واقع‏ بین بود و یکسویه و بر مبنای همدردی و همراهی با آقاخان و پذیرش اینکه او منورفکری دلسوخته‌ و ایران‌ دوستی بود که سر در راه عقاید و اقدامات خود داد، نباید قضاوت کرد. محمدطاهر شیطان و حامل همه‌ ی بدی ‏ها نبود. همان ‏طورکه آقاخان نیز فرشته‏ ای بی ‏تقصیر و معصوم نبود. میرزا آقاخان در مجموع آدمی عصبی ‏مزاج و پرشور و بسیار حساس بود. او نجیب ‏زاده‌ ی ‏پرورده ‌ی خاندانی مالک و مالدار بود. در رفاه بزرگ شده بود. روحی همراه ‏وفادارش او را حتی در مکاتبات خصوصی خود «سرکارخان» معرفی ‏می‏کند. همین کس به تبعید و دربه‏ دری و تنگدستی فلاکت ‏باری می‏رسد که در ازای چند لیره باید پیش محمدطاهر صاحب «اختر» و چاپخانه و دارالترجمه‏ اش کرنش کند. او به دلیل تأکید بر اصول اعتقادیش، غالباً رابطه ‌ی خوبی با دیگران نداشت. تنها کسی که تا آخر کنار او باقی ماند شیخ احمد روحی بود. با مادر و برادرش ‏درافتاد، آنها حق ارث ‏اش را بالا کشیدند. با بسیاری دیگر هم رابطه ‌ی ‏حسنه و پایداری نداشت. با ناصرالدوله حاکم کرمان با وجود داشتن مسئولیت‏ ممیزی مالیات بردسیرکنار نیامد و به گریز از کرمان رفت. در مقام ‏ایشک آقاسی دستگاه ظل ‏السلطان و نایب ‏الحکومه ‏اش سلیمان خان دوام ‏نیاورد. روحی شوریده و حساس داشت که شیدایی نصرت امر بابی و دغدغه ‏های نوین هم او را از خود بی‏خود کرده بود. می‌دید کسی چون محمدطاهر با رفتار میانه‏ رو و آهسته برو که آسیب نبینیِ خویش با همه در مراوده و در جوشش است، اما او با آن همه دانایی و توانایی تنها و منزوی مانده است. آقاخان در اوایل کار با روی خوش معین ‏الملک و همراهی یاران ازلی ‏اش ‏عبدالخالق ‏خان و میرزاحسن‏خان خبیرالملک سعی نمود کاری برای خود در سفارت ایران در استانبول دست و پا کند. اما با مزاج پرتلاطم و رادیکال او سازگار نشد. کشاکش ‏های مسلکی  زمانه میان آقاخان و محمدطاهر را هم نباید نادیده گرفت. آقاخان  یک ازلی پایدار، باورمند و با دانش بود و حتی خود را به عنوان مصلح دینی – اجتماعی و سیاسی بسیار فراتر از دیگران می‏شناخت.  در پی آن بود که در تقابل با مذاهب و مسلک‏های دیگر و با تأویل‏های جدید بابیت را به عنوان یک آیین ‏متفاوت و پیشرو سازگار با الزامات زمانه توجیه و عرضه کند، اما محمدطاهر با وجود آشنایی و پیشینه ‌ی شیخی و احتمالاً تمایلات اولیه بابی، با همه از جمله ازلیان می‏ جوشید. او ثبات نظری و اعتقادی نداشت و بنا به جایگاه بازرگانی خویش چندان خطر نمی‏کرد و با رعایت همه‌ ی ملاحظات ممکن با همه نرد دوستی ‏می‏باخت. به این دلیل و به علت تفاوت ‏های نظری و منزلت ‏علمی و خصوصیات شخصی این دو، اختلاف میان آنان هر روز عمیق ‏تر می‏شد.

میرزاآقاخان کرمانی

اما آن سوی جریان را هم باید در نظر داشت. محمدطاهر با همه‌ ی ‏فرصت ‏طلبی و میانه روی به روشنفکران رادیکال و تندمزاج، تندرو و عبوسی چون میرزا آقاخان اجازه‌ ی حضور چند ساله در «اختر» داد و حتی در یکی ‏دو سال او را به ‌سمَت محرر در اداره‌ ی روزنامه استخدام نمود. پرسشی قابل ‏تأمل در این راستا این خواهد بود که اگر محمدطاهر در درون خود با همه‌ ی ‏تناقض و تلون مزاج، نوع و میزانی از همراهی با اندیشه ‏های نوین را نداشت چگونه در این مدت طولانی اجازه‌ ی نوشتن و انتشار آن انبوه ‏مطالب پیشرو و بیدارگر را در «اختر» می‏داد. به جای قیاس میرزاآقاخان با محمدطاهر، بهتر این است که هرکدام را در جایگاه بینش و کنش و منزلت اجتماعی خودشان بسنجیم.

آقاخان همان‏طور که در اختلاف مالی بر ناصرالدوله و حتی مادر و برادر کوچک ‏ترش می‏ خروشد و در فغان است، محمدطاهر را هم به ‏تصرف در حق و حقوق و دستمزد زحمت خود در «اختر» و حق‏ تحریریه ‏اش متهم می کند. در این راستا نباید غلو و اغراق نمود. همچنان که میرزا حسین شریف  را به ندادن حق و حقوق نوشتن رساله ای متهم می کند. ضمنا آقاخان ــ آن ‏چنان که از نامه ‏هایش به ملکم ‏خان قابل فهم است  ــ بینش و رویه ‌ی محمدطاهر را نمی‏ پسندید و می‏ خواست او روزنامه ‌ی خود را دست‏ بسته ‏تحویل عناصر و خواست ‏های رادیکال او بدهد. توقعی که در مجموع ‏بیجاست. مگر محمدطاهر می ‏توانست «اختر» را به مدت ۲۳ سال طبق ‏آرمان و خواست و نحوه‌ ی اداره میرزا آقاخان حفظ نماید. چه بپذیریم و چه ‏سراپا منقد محمدطاهر باشیم نمی ‏توان از توان بالای مدیریت اداری، مالی و دیپلماسی او که استمرار و ادامه‌ ی کار انتشار «اختر» را ممکن ساخت ‏به ‌سادگی گذر کرد.

همین توان اداری و اعتدال رفتار، و رویه ‌ی دیپلماسی او بود که در منگنه ‌ی دو دولت خودکامه و آزادی ‏ستیز عثمانی و ایران و مداخلات ‏مستقیم سفارت ایران در عثمانی امکان مطلوبی فراهم نمود تا برجسته ‏ترین اندیشه  ‏ورزان و روشنفکران اهل قلم زمانه از طریق روزنامه ‏با مردم و مخاطبان خود سخن گویند و بیداری و تحرک بیافرینند. سیاست ‏مدارانه و گاه با مداحی‏ از دو دولت ‏و سفارت توانست تداوم ۲۳ ساله ‌ی یکی از پیشرو و مترقی ‏ترین نشریه ‏های ‏زمانه‌ ی فارسی ‏زبان را تضمین کند. خود آقاخان بارها در نامه ‏هایش به ملکم‏ خان از فشار همه‏ جانبه و طاقت ‏شکن بر «اختر» و مدیرش و تعطیلی‏ های ‏پیامد آن اشاره دارد. او در نامه ‏هایش از تذبذب محمدطاهر وقتی‏ همراه او و خواست‏ هایش نیست در فغان است. و جای دیگر که همراهی ‏می‏بیند شادمان خبر می‏ دهد. یک ‏جا می ‏نویسد: «آقای محمدطاهر مدیر اختر هم این روزها شأمت و نکبت آن حیوان‏[منظور میرزاحسین شریف دامادش‏] در وی اثر کرد و از آدمیت [منظور هواداری از روزنامه قانون و مرام ملکم‏خان‏ دور] افتاده» و چند هفته بعد با لحنی هواخواهانه و شکوه ‏آمیز از خاموشی صدای «اختر» می ‏نالد: «اختر هم به هواخواهی قانون غروب کرده، در این قبرستان فلاکت ‌زده هیچ ‏روشنایی به قدر کرم شب چراغ هم نمی ‏خواهند باشند.»

در زمانه دیگری می‏ نویسد:

«اختر را هم از دو طرف یعنی عثمانی و ایران نمی‏ گذارند یک کلمه ‏خدمت آدمیت کند. بلکه یک سخن صدیق بنویسد.»

در یک نگاه کلی، میرزا آقاخان تمامیت ‏خواه بود و جانش را بر سر همین امر گذارد. محمدطاهر از این پاکبازی نه برخوردار بود و نه مدعی بود. او سال ‏ها پس از خاموشی «اختر» کماکان با کار و تجارت در میان ایرانیان ‏استانبول زندگی کرد. چاپخانه ‏اش پررونق بود. در سفر و ارسال نامه ‏هایش‏ بر تجددخواهی ایرانیان مؤثر گردید. نمونه‌ ی آن را در خاطرات میرزا جواد ناطق سخنگوی انجمن تبریز در کتاب دیگری به دست داده‏ ام.

آقاخان به‌ دلیل خصوصیت تمامیت ‏خواه و رادیکالش تنها با محمدطاهر مشکل نداشت. در همان نامه ‌ی ۲۷ رمضان ۱۳۱۰ به ملکم‏ خان «میرزا مهدی محرر سابق اختر» منظور زعیم ‏الدوله که در آن زمان به‏ کنسولگری منصوب شده بود را مورد عتاب قرار می‏ دهد و می ‏نویسد: «از بس نامربوط و مداهنه در روزنامه نوشت»، مقام ‏دار شد. می ‏دانیم ‏میرزا مهدی زعیم ‏الدوله پزشک حاذق و از اهل فضل زمانه بود. نشریه ‌ی ‏مؤثر و تجددخواه «حکمت» را در رواج قانون ‏خواهی و مشروطه ‏طلبی در مصر منتشر نمود. نشریه ‏ای که پس از خاموشی صدای «اختر» در آستانه ‏‌ی مشروطه آگاهی و تحرک تجددخواهی آفرید. آقاخان هرآن کسی را که از نظر و رویه همراه خود نمی‏دید با خشم مورد عتاب قرار می‏ داد. کمااینکه ابتدا به ملکم فرصت ‏طلب و روزنامه «قانون» ‏اش دل بست و محفلی به هواداری از مرام آدمیت او در استانبول برپا کرد، ولی وقتی‏ همسانی و همراهی با همه ‌ی آرمان و خواست‏ های خود ندید از او روی ‏برتافت. بی ‏تردید آوازه‌ ی بدنامی و فرصت ‏طلبی‏ های ملکم را شنیده و دانسته بود، اما به او دل بست و حتی از زبان یک آشنای بابی خود «پسر یکی از اوصیای باب» [رضوان علی برادر زنش]که به ملکم‏ خان «نهایت تمجید و احترام دارد» می ‏نویسد:

او نام شما را با کمال احترام می ‏برد و «می‏ گوید از مبادی عالیه ‏نص صریح رسیده بر اینکه شخص او رجعت عیسوی است…  و درخصوص آن الفبای سرکار می‏ گفت این نشانه یوم تفضل ‏الکتب است که‏ جمیع کتب باید به عالم تفصیل بیایند و صوت تفصیل فصل مردم است… »

به عبارت روشن آقاخان به شیوه ‌ی تأویل بابی، ملکم را تجسم رجعت‏ عیسی آن‏ چنان که وعده داده شده بود و از «مبادی عالیه نص» ــ که منظور حکم و سخن صبح ازل است ــ رسیده معرفی می‏کند. وقتی ملکم‏ فرصت ‏طلب به خواست ‏های میرزا آقاخان بی ‏اعتنایی نشان داد، ورق‏ برگشت. آقاخان از ملکم خواسته بود که برایش در اروپا کاری فرهنگی و آبرومند دست و پا کند تا خود را از مهلکه ‏ای که در انتظارش بود به در برد، ولی ملکم همچون همیشه در لحظه‌ ی ضروری و حساس روی برگرداند و پاسخ او را نداد. در این زمان تیغ برّان و خون ‏ریز حکومت تهران بیش از هر زمان دیگری کنار گردن میرزا آقاخان و یارانش حس می‏شد ولی از ملکم طرفی نبست.

به رابطه‌ ی آقاخان با محمدطاهر بازگردیم. میرزاآقاخان می‏ خواست کار حکومت ناصری را یکسره کند، اما محمدطاهر اصلاحات تدریجی و پیشرونده و پیوسته را مدنظر داشت. استقامت دیرپای محمدطاهر در انتشار «اختر» و سپس کار چاپخانه‏ بی‏ تردید قابل تحسین و ثبت در تاریخ است، اما با هزینه‏ هایی ‏هم همراه ‏بوده است. سازش، عقب ‏نشینی، بندو بست، لاپوشانی و با همه به ‏نوعی و با رویّه ‌ی خاص خود جوشیدن، به همه زورمندان در جاهایی امتیاز دادن، از جمله کم‌ ترین این هزینه ها بود.

در ذهنیت و آرمان تمامیت‏ خواه و رادیکال، چنین رویه ‏ای سازشکاری‏ و فرصت ‏طلبی است. وقتی این را در کنار پربارترین و مؤثرترین روزنامه ‌ی عصر بیداری ایران پیش از مشروطه، انتشار انبوهی کتاب تجددخواه، ترقی ‏جوی و اندیشه ‏آفرین چون «سفرنامه ابراهیم بیگ»که در مطبعه‌ ی او چاپ می ‏شد و انبوهی بزرگ‏ تر که توسط اداره ‌ی «اختر» و کتاب ‏فروشی ‏اش در سراسر جهان در میان اهل ‏سواد گسترده شد، می ‏گذاریم، شاید قدری انصاف در سنجش و قضاوت ‏تاریخی پیرامون کارنامه ‌ی او روی نماید. در سنجه ی تاریخی رابطه‌ی آقاخان و محمدطاهر می‏توان گفت: محمدطاهر بنا بر خصایل و رویه و منافع ‏خویش، آنچه را آقاخان می ‏خواست یا در برهه ‏ای بایسته و پسندیده می‏ دید برآورده نکرد، اما بینش و کنش او را نمی‏ توان به این رابطه و بُعد فروکاست. باید از معضل بزرگ تاریخ ‏نگاری مرسوم‌ مان در بت ‏سازی که یکی سمبل فرشته و درستی و خصوصیات و عملکرد والای انسانی و دیگری را مجسمه ‌ی لعنت و تکفیر و سراسر تباهی‏ می ‏شناساند پرهیز کنیم. نگارنده درکتاب دیگری ضمن برشمردن موارد و مواقعی که محمدطاهر از خط و رسالت و شرافت وجدان ‏روزنامه ‏نگاری خود عدول کرد، تلاش نمودم نقش و تأثیر او را در تبارشناسی مشروطیت ایران ــ ایجاد و گستراندن افکار عمومی، تحرک و بیداری ایرانیان ــ به قلم آورم. بی گمان  همین که عناصر پیشرو و رادیکالی چون آقاخان امکان یافتند از طریق صفحات «اختر» با فارسی ‏دانان ‏سراسر دنیا سخن بگویند و پرسش و اندیشه بپراکنند، خود از حضور و برکت وجود و تدبیر و جسارت محمدطاهر با همه‌  خصایل مورد نکوهش ‏است، لذا نابجا و نابخردانه است که بر مبنای هواخواهی صرف از آقاخان بر محمدطاهر بتازیم. یا خواست و آرمان‏ های خود را از او طلب ‏کنیم : چرا آن ‏چنان که ما می‏ خواهیم نبوده است. او همانی بود که بر اساس ‏خصوصیت و ذهنیت و آمال و امکاناتش می ‏توانست باشد و بی تردید ‏بسیار بیش و ژرف‏ تر از بسیاری همدوره ‏های خود که در کلام و کاغذ مدعی‏ بودند در بستر عملی پیدایش، گسترش و ژرفایابی عصر بیداری ایرانیان ‏منتج به مشروطه سهیم و مؤثر افتاد. کارنامه ‌ی محمدطاهر در مقام مدیر «اختر» را باید با معاصرانش که مدعی مقابله با نظام و حاکمیت ‏قاجار و جزمیات زمانه بودند مقایسه کرد. او تاجری بود که به جای به کار انداختن ثروت و تجربه و توان و امکان جسمی و روحی ‏اش در خرید و فروش صرف کالاهای مصرفی، همچون غالب همگنانش، به تأسیس ‏چاپخانه، چاپ کتاب، دارالترجمه و دایر کردن کتابفروشی و روزنامه‌ ی ‏بیدارگر فرهنگی روی آورد.

مطالعه‌ ی چند باره ‌ی مطالب «اختر» به ما می‏ فهماند که دوره‌ ی ۲۳ ساله‌ی این نشریه بدون وجود مدیر مدبر و کارآمد و اهل دیپلماسی و مراوده با همه رقم ‏مانع‏ تراش و دشمن بیداری و آگاهی و کوهی تنگنا نمی ‏توانست دوام آورد. بسیاری بودند که در قبال سدهای تنومند و ویرانگر سیاسی، سنتی و دینی خاموشی و عزلت گزیدند و امروزه با همدردی از آنها سخن ‏می‏ گوییم، اما محمدطاهر چون در صحنه و میدان سخن و پیامدهای آن ‏ماند و با همه‌ ی موانع و مخالفان ریز و درشت به شیوه و رویه‌ ی میانه‏ رو خود گلاویز شد مورد نقد است. او هرچه بود کارنامه‌ ی شکوهمند و استوار اختر گواه کار اوست. محمدطاهر توانست روزنامه ‏ای را که با یاری سفیر ایران ‏در استانبول ــ معین ‏الملک و همراهی قلمی کاردار او میرزا نجفعلی‏ خان ‏خویی ــ راه افتاد و گسترش یافت، پس از مدتی با سیاست و هنر خاص ‏خویش از زیر نفوذ سفارتیان بیرون کشد و برای پیشگیری از توقیف و توقف ‏های مرتب آن توسط حکومتگران تهران، شرکت سهامی تشکیل‏ داده سهامداران عثمانی را دخیل کند و زره و حفاظی حقوقی بر اختر بپوشاند. تدبیر و روابط عمومی او آن‏ چنان پرثمر و مفید به حال استمرار اختر و گسترش نفوذ روزافزون نشریه در میان فارسی ‏زبانان بود که همه ‏اختر را مرجع معتبر اطلاع ‏رسانی می‏ شناختند. از اداره‏ کنندگان حکومت ‏در تهران تا کارکنان دستگاه وزارت خارجه‌ ی ایران در سراسر جهان تا شخصیت ‏های میانه ‏رو و رادیکال، شیعه و بابی ازلی، ارمنی، ترک و فارس‏ و عرب همه «اختر» را محترم و حداقل مؤثر در میان ایرانیان می ‏شناختند. محمدطاهر در عمل نشان داد که زیر و بم کار دشوار و نوین ‏روزنامه ‏نگاری مستمر برای جامعه ‌ی فاقد امنیت و ثبات با مخالفان و دشمنان ریز و درشت و پر تعداد و توانمندش چه دشوار است و چه توان و تدبیر و خصایلی نیاز دارد. خصوصیات و عملکردی که شاید ما نپسندیم، ‏اما بی‏ آن نه اختری بود و نه آن همه نوشته و تأثیر در بیداری و تحرک ‏ایرانیان آفریده می‏ شد. این که او نبض و روحیات طبقات و آحاد مختلف‏ مردم از هر دسته و منزلت از اداره‏ کنندگان تا اداره ‏شوندگان را به‌ خوبی ‏می ‏شناخت و مطابق یا قابل تحمل با آن سخن و عمل خود را تنظیم ‏می ‏کرد و پیش می ‏برد از استثناهای تاریخ مطبوعات‏ ماست. غالب‏ نخستین ‏های فرهنگ نوین ما مستقیم یا به نوعی وام‏ دار نشریه‏ ای است ‏که او به مدت ۲۳ سال در اوج بحران دو کشور ایران و عثمانی مدیریت ‏کرد. در زمانه ‏ای که اولیای قدرت سیاسی و حافظان فرهنگ و ارزش ‏های ‏سنتی هر درز و روزنه ‏ای را می ‏بستند تا نکند آشفته‌فکری و سستی در ایمان و اطاعت مردم پدید آید و امور به خواست و آمال آنها پیش نرود، اختر «فضولی‏ های بسیار» می‏ کرد و خواب و آرامش آنها را آشفته کرده ‏بود.

محمدطاهر در اداره‌ ی روزنامه ‌ی خود نسلی از اهل قلم و روزنامه ‏نگار را تربیت کرد. شاید شخصاً چنین توان و تخصصی را نداشت، اما همین که ‏امکان و اجازه ‌ی تمرین و خطا و آموختن و ارتباط را به نسل پیشگام ‏روزنامه‏ نگار ایران داد تا آمال و ایده‏ های خود را به مخاطبان گسترده‌ ی اختر برسانند، قدم اساسی و حیاتی چنین روندی بود. فضای دموکراتیک اختر یک استثناء در تاریخ مطبوعات ماست.

میرزا آقاخان علاوه بر کار روزنامه ‏نگاری در نشریات «اختر»، «کوکب‏ناصری» و «قانون»کوشید تا نشریه ‌ی مستقلی با همراهی یاران ازلی خویش ‏برپا کند. قرار بود او روحی و میرزا مهدی اختر که چند سال در اداره‌ی«اختر» سهیم بود روزنامه ‏ای به نام «جهان» تأسیس کنند که سر نگرفت. میرزا مهدی به گزارش «اختر» دو سال بعد از دوری و جدایی از اختر به آن نشریه بازگشت. در سنجه قلم پرکار و محرک او می توان گفت که به راستی «خامه سخن ‏آفرین» آقاخان و روح پرشورش و توانایی در تحریک عمومی، در کنار فن روزنامه ‏نگاری که ‏آموخته بود می ‏توانست تأثیرات بزرگ بخشد.

خلاصه کنیم. میرزاآقاخان در مقام سخنگو و سخن ‏سرای کیش ایران زاد ‏بابی ‏درگذر به بینش و کنش سیاست ‏ورز نوین، ذهن و عملی چند بعدی داشت ‏و صرفاً نمی ‏توان او را به یکی از ابعاد و نمایه‏ های رأی و عملش فروکاست و قضاوت کرد و آن را به تمامی ابعاد کارنامه و شخصیت او تعمیم ‏داد. شواهدی که در دست است نشان می‏ دهد که به رغم تمامی علایق و آراء و تحرکات متنوعی که داشت خود را یک مصلح اجتماعی -فرهنگی می ‏شناخت. مصلحی که دین را لازمه‌ ی تهذیب اخلاق و محرک ‏مردم برای تغییر سرنوشت خود و جامعه ‏شان می‏ دانست. بی ‏گمان ‏باورهای عمیق بابی و سپس استمرار آن تحت رهبری صبح ازل را با قرائت ویژه‌ ی خود مدنظر داشت. تفاوت‏ های محسوس او با پیروان مطیع بابی موجب سردرگمی اهل نظر شده است. او با فهمی که از ضرورت ‏تغییر و تحول و تعالی جامعه‌ ی پیش ‌مدرن ما یافته بود، دینی را می ‏خواست‏که در سوی پاسخگویی دنیوی به الزام و نیاز مردم و جامعه و همدل آن ‏باشد. پیرامون جهان‏ بینی دینی او در کتاب های بعدی این پژوهش بیشتر خواهیم نوشت.

ادامه دارد