ایرانگردی
« … در راه‌ها در کاروانسراها ساخته‌اند، بر سر حوض مرد سنگین یا مرغ سنگین، از دهان ایشان آب می‌آید و در حوض می‌ریزد …»
مولوی : فیه‌مافیه
برای اقامت شبانه در کاروانسرا، بازدیدی از دشت کویر و همراهی با گشت ستاره‌شناسی به کاروانسرای ده‌نمک در ۳۵ کیلومتری گرمسار رفتیم. این کاروانسرا از نوع کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران است و در سال‌های اخیر بازسازی شده و عنوان مرکز اقامتی در اختیار طبیعت‌گردان، ستاره‌شناسان و دیگر علاقمندان قرار می‌گیرد. هتلی با چندین میلیون ستاره!
دلگشا کاروانسرایی ساخت
زینت افزای عالم ایجاد
(هاتف اصفهانی)
تاریخچه کاروانسرا در ایران
زندگی در کویر بسیار دشوار است. از این رو پیشینیان ما با گسترش دانش خود و طراحی ساختارهای سازگار با اقلیم خشک و خشن کویر، بر دشواری‌های طبیعی آن پیروز شده و زندگی در چنین مناطقی را امکان‌پذیر ساختند. نقطه اوج پیروزی بر طبیعت سرسخت کویر، ساخت کاریز و قنات بوده است.
نبینی به جایی یکی قطره آب
زمینش همی جوشد از آفتاب
(فردوسی)
یکی از یادگاران پر ارزش معماری ایرانی به ویژه در کویر کاروانسراهاست که از روزگار کهن گسترش یافته است. به گفته آرتور پوپ: «…ساخت و ایجاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای جهان کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی توان دید…».
کاروانسرا از دو واژه پهلوی کاروان به معنی گروه مسافران و سرا به معنی خانه است که در بسیاری از زبان‌ها وارد شده است. پیشینه ساخت کاروانسرا به دوران هخامنشیان و جاده شاهی برمی‌گردد. در دوران اشکانیان و به ویژه با احداث جاده ابریشم، که کشور ایران را در مرکز تجارت بین‌المللی قرار می‌داد، ایستگاه‌های ارتباطی جاده‌ای و کاروانسراها اهمیت بسزایی داشتند. این شاهرگ اقتصادی، سیاسی و نظامی جهان باستان، با مویرگ‌هایی که در سراسر مشرق‌زمین به‌ویژه سرزمین ایران داشت، ملت‌های بزرگ تا روستاهای کوچک را به هم پیوند می‌داد. بدیهی است که چنین شاه‌راه عظیمی نیازمند استراحت‌گاه‌هایی فراخور حال کاروانیان و لشکریان بوده است. جایگاه‌هایی که با داشتن آب کافی و امنیت، خستگی را از تن کاروانیان به در آورد. از دوران باستان در جای‌جای این جاده افسانه‌ای کاروانسراهایی به جهت راهیان و رهواران ساخته بودند. داستان‌های دل‌انگیز بازرگانان پرآوازه ایرانی با کاروانسرا پیوندی تنگاتنگ دارد.از دوران ساسانی که اوج شکوه فن‌آوری و مهندسی در ایران باستان است چندین کاروانسرا به جای مانده است. از بسیاری جهات، دوره ساسانی شاهد بیشترین دستاوردهای تمدن ایرانی بوده است. در حقیقت بسیاری از آنچه بعدها به عنوان فرهنگ و هنر، معماری، نوشتار و … اسلامی شناخته شد از ایران به جهان اسلام گسترده شد.
پس از یورش اعراب تا نزدیک به دو سده توجهی به راه‌های ارتباطی، پل‌ها و کاروانسراها نمی‌شد، اما پس از آن ما شاهد بازسازی آنها توسط حکومت‌ها و مردم هستیم. کاروانسرای رباط چاهه یا ماهی توسط دختر فردوسی و به یاد پدرش ساخته شده است.
پس از وقفه‌ای که در اثر یورش هولناک مغول پیش آمد، دوباره ساخت و ساز آغاز شد و دوران صفوی را باید دوران اوج کاروانسرا در ایران نامید. از این رو بسیاری از کاروانسراها را به نام کاروانسرای شاه عباسی می‌شناسیم. در حقیقت این توان تدبیر و شمشیر او بود که بار دگر مایه رونق جاده ابریشم، این شاهرگ اقتصاد جهان باستان شد. به گونه‌ای که خاقان چین به جهت سپاس از این حرکت ارزنده دوازده‌هزار چینی نفیس به شاه عباس صفوی هدیه داد که زینت بخش عمارت چینی‌خانه در جوار آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود.
شد پیاده سوی طوس آن پادشاه پاک‌رای
هم در آن ره ساخت بهر کاروان چندین سرای
(ملک الشعرای بهار)
کاروانسراها تا پایان زمان قاجار و مدرنیزه شدن ایران، کاربرد خود را حفظ کردند. امروزه از کاروانسراها به عنوان مراکز اقامتی و سفره‌خانه استفاده می‌شود.
