شماره ۱۱۹۸ ـ پنجشنبه ۹ اکتبر ۲۰۰۸
بخش دوم
جشن پیروزی راستی بر کژی
جشن برداشت محصول و شکرگزاری
تقدیم به دکتر رضا مریدی
چگونگی پیدایش جشن مهرگان
در بررسی تحقیقی در رابطه با چگونگی پیدایش جشن مهرگان نتیجه گرفته می شود که این جشن قدمتی بسیار کهن و هم پای زمان ایزد منسوب به خود دارد. دلایل پیدایش این جشن را می توان به طور کلی بر پایه سه باور به شرح زیر بیان کرد:
الف: از نظر نجومی
جشن مهرگان در آغاز اعتدال پاییز و پس از برداشت محصول کشاورزی است. زمانی که انبارها از غله و محصولات مورد نیاز زندگی انسان پر شده و فصل سرما در پیش است و نگرانی ها از داشتن آذوقه زمستانی برطرف شده است. لازمه این حالت آن است که به پاسداشت این فراوانی ها و برداشت محصول و برای آن که در آینده خداوند نعمات خود را بار دیگر ارزانی بدارد و سالی پر باران و به دور از خشکسالی باشد، این جشن باشکوه به صورت یک فرایند ملی و مذهبی برگزار می گردید و در آن علاوه بر شور و شادی به شکرگزاری و دعاخوانی به درگاه یزدان برای تداوم نعماتی که داده، می پرداختند.
ب ـ از لحاظ تاریخی و اسطوره ای
جشن مهرگان از لحاظ تاریخی و اسطوره ای بر این گفته استوار است که در این روز نیروهای داد و راستی به سرکردگی کاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستمگری آژی دهاک (ضحاک) پیروز گردید و فریدون به شاهی رسید. مبارزه راستی و دروغ، داد و ستم و حق و باطل در طول تاریخ اقوام ایرانی تداوم داشته ولی در چگونگی برپایی جشن مهرگان این جنبه درخشندگی ویژه ای دارد.
ج ـ از نظر اعتقادی و دینی
در فرهنگ و باور ایرانیان، مهر یا میترا همیشه به معنای روشنایی، درستی، راستی و دوستی وجود داشته است. این مهر نگهبان پیمان ها و عهد و قرارهایی است که براساس دوستی و راستی و دشمنی با دروغ و تزویر بنا نهاده شده و جشن مهرگان نمودی از بزرگداشت این ایزد است.
مدارک و شواهد بسیاری در رابطه با چگونگی پیدایش جشن مهرگان وجود دارد. در بسیاری از منابع و ماخذ همچون شاهنامه فردوسی، آثارالباقیه، التفهیم، مروج المذهب، المحاسن والاضداد، تاریخ طبری، برهان قاطع، انجمن آرای ناصری، تاریخ گردیزی، شرح بیت باب گنابادی، بلوغ الادب سید محمود شکری، التاج فی اخلاق الملوک جاحظ، تاریخ بیهقی، دواوین شعرای فارسی و بسیاری از منابع و ماخذ دیگر، در رابطه با چگونگی پیدایش و برگزاری جشن مهرگان مطالب و مباحث زیادی ذکر شده است. در اینجا به طور اختصار به بعضی از آن ها اشاره می شود:
۱ـ حکیم ابوالقاسم فردوسی در اثر سترگ خود شاهنامه، پیدایش جشن مهرگان را به دوران فریدون نسبت می دهد و در این رابطه سروده است:
“فریدون چو شد بر جهان کامکار
ندانست جز خویشتن شهریار
به رسم کیان تاج و تخت مهی
بیاراست با کاخ شاهنشهی
به روز خجسته سر مهر ماه
به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری ها بپرداختند
به آئین یک جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام
گرفتند هر یک ز یاقوت جام
می روشن و چهره ی شاه نو
جهان نو ز داد از سر ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند
همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست
تن آسانی و خوردن آئین اوست
کنون یادگارست ازو ماه مهر
به کوش و به رنج ایچ منمای چهر”
۲ـ ابوریحان بیرونی محقق ایرانی در کتب خود از جمله در “التفهیم” و “آثارالباقیه” آورده است:
“در روز مهرگان، فرشتگان به یاری کاوه آهنگر شتافتند و فریدون بر تخت شاهی نشست و ضحاک را در کوه دماوند زندانی کرد و مردمان را از گزند او رهانید.”
“مهرگان شانزدهم روز است از مهرماه و نامش مهر. و اندرین روز افریدون ظفر یافت بر بیوراسب جادوگر، آن که معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشن اند بر کردار آنچ از پس نوروز بود. و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روز نام است و بدین دانندش.”
“و برخی مهرگان را بر نوروز برتری داده اند چنانکه پاییز را بر بهار برتری داده اند و تکیه گاه ایشان این است که اسکندر از ارسطو پرسید که کدامیک از این دو فصل بهتر است؟ ارسطو گفت: پادشاها در بهار حشرات و هرام آغاز می کند به نشو یابند و در پاییز آغاز ذهاب آنهاست. پس پاییز از بهار بهتر است.”
هم او از قول سلمان فارسی ذکر کرده است:
“ما در عهد زرتشتی بودن می گفتیم: خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد و فضل این دو روز بر روزهای دیگر مانند فضل یاقوت و زبرجد است بر جواهرهای دیگر.”
۳ـ خلف تبریزی در فرهنگ برهان قاطع که یکی از فرهنگ های مرجع است، در رابطه با مهرگان می گوید:
“نام روز شانزدهم از هر ماه و نام ماه هفتم از سال شمسی مهر باشد و آن بودن آفتاب عالم تاب است در برج میزان که ابتدای فصل خزان است و نزد فارسیان بعد از جشن و عید نوروز که روز اول آمدن آفتاب به برج حمل که از این بزرگتر جشنی نمی باشد و همچنان که نوروز را عامه و خاصه می باشد، مهرگان را نیز عامه و خاصه است و تا شش روز تعظیم این جشن کنند. ابتدا از روز شانزدهم و آن را مهرگان عامه خوانند و انتها روز بیست و یکم و آن را مهرگان خاصه خوانند و عجمان گویند که خدای تعالی زمین را در این روز گسترانید و اجساد را در این روز محل و مقر ارواح گردانید. و در این روز ملائکه مددکاری کاوه آهنگر کردند و فریدون در این روز بر تخت پادشاهی نشست. در این روز ضحاک را گرفته به کوه دماوند فرستاد که در بند کنند و مردمان به سبب این مقدمه جشنی عظیم و عید نمودند.”
۴ـ ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی در کتاب تاریخ خود به نام “زین الاخبار” می نگارد:
“این روز مهرگان باشد و نام روز و ماه همراهند و چنین گویند که اندر این روز آفریدون بر بیوراسب که او را ضحاک می گویند، پیروز شد و او را اسیر کرد و او را بست و به دماوند برد و در آنجا وی را زندانی کرد. مهرگان بزرگ، برخی از مغان چنین گویند که این پیروزی فریدون بر بیوراسب، رام روز بوده است و زرتشت که مغان او را به پیامبری می دارند، ایشان را فرموده است بزرگ داشتن این روز و روز نوروز را.”
۵ـ استاد شادروان جلال الدین همایی در پاورقی بر کتاب التفهیم بیرونی نگاشته است:
“پارسیان را قاعده کلی بود که هر گاه نام ماه بر نام روز یکی می شد آن روز را جشن می گرفتند و نام این روز را به الحان لفظ “گان” می گفتند. بنابر این دوازده جشن داشتند به اسامی فرودین گان، اردیبهشت گان، خردادگان و . . . لفظ گان در این کلمات و همچنین دهگان، صدگان و هزارگان و . . . متضمن معنی جمع و تکرار است.”
“در این میان مهرگان به دو دلیل برتری داشت، یکی این که آغاز فصل دوم از دو فصل سال بود (نوروز آغاز تابستان و مهرگان آغاز زمستان) دیگر این که ایزدمهر، مهمترین خدایان ایرانی و یادگار عظمت میترای باستانی بود. میترا اگر چه در فرهنگ اوستایی به امشاسپند و ایزد نزول کرد، اما هم چنان در کمال اعتبار باقی ماند و پیشتر از آن جایش در قلب و فرهنگ مردم بی همتا بود.”
گاهشماری و زمان برگزاری جشن مهرگان
دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولا نام گذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر در این است که در دوره هایی از تاریخ ایران باستان و از جمله عصر هخامنشی، پاییز آغاز سال نو بوده است. آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل داشت. چون سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان ختم می شود. هنوز هم در میان کشاورزان متداول است در بسیاری از نواحی ایران جشنهای فراوان و گوناگونی به مناسبت فرا رسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می شود. شاید بتوان شیوه سال تحصیلی امروزی را که از اول مهرماه آغاز می شود براساس گاهشماری کهن ایرانیان دانست که پس از پایان فصل کار و کوشش یعنی تابستان، فصل درس و آموزش یعنی کسب علم آغاز می گردید. چون در این زمان افراد از لحاظ زمان آزادتر بودند و کار چندانی از لحاظ کشاورزی نداشتند و می توانستند وقت آزاد خود را به تحصیل بپردازند.
در سالهای اخیر نیز جشن آغاز سال تحصیلی و مراسم فارغ التحصیلی دانش آموختگان در دانشگاه تهران همزمان با آغاز جشن مهرگان برگزار می گردید که خود برگرفته از باورهای گاهشماری در سالیان گذشته بوده است.
اصولا جشن اصلی مهرگان باید در زمان طبیعی خود همچون نوروز، در آغاز پاییز و اول مهرماه باشد، اما چون شانزدهم این ماه مهر روز است به همین دلیل به موجب تطابق نام ماه و نام روز، جشن اصلی را در شانزدهم مهرماه برگزار می کردند، ولی در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی که تقویم ایران از لحاظ گاهشماری تغییر یافت و ۵ روز آخر سال حذف گردید و شش ماه اول سال ۳۱ روزه شد، از آن پس این جشن در دهم مهرماه برگزار می شود.
در بسیاری از منابع مکتوب باقی مانده از گذشته، تاکید بر برگزاری جشن مهرگان به مدت ۶ روز شده است که آغازش مهرروز یا شانزدهم مهر و پایانش رام روز یعنی بیست و یکم مهرماه بوده است. مهرروز، مهرگان کوچک یا مهرگان عامه و رام روز، مهرگان بزرگ یا مهرگان خاصه نامیده می شد. گاهی نیز اشاره هایی به برگزاری جشن مهرگان به مدت سی روز هم شده است. بنابه گفته ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه نخستین کسی که ایام سی روز جشن برگزار می کرد هرمز پسر شاپور بود. او در این رابطه می گوید:
“هرمز پسر شاپور میان (مهرگان و رام روز) را به هم پیوست و سپس ملوک ایران و ایرانیان از آغاز مهرگان تا سی روز تمام برای طبقات مردم عید قرار دادند و برای هر طبقه ای پنج روز عید دانستند.”
ولی در کتاب “نخبه الدهر فی عجایب البر و البحر” آمده است: “مهرگان در روز شانزدهم مهرماه و در میانه پاییز واقع است و شش روز است که آخرین روز آن را مهرگان بزرگ می خوانند.”
نوشته های گردیزی و خلف تبریزی نیز همه حکایت از برگزاری مهرگان در شش روز بوده است.
ادامه دارد
ایمیل نویسنده:
Golmohammadihassan@yahoo.com
