آرش عزیزی ـ ویلارد اس بویل، دانشمند کانادایی که در سال ۲۰۰۹ جایزه ی نوبلِ فیزیک را از آن خود کرده بود شنبه ی هفته ی پیش در تروروی نوا اسکوشیا در سن ۸۶ سالگی درگذشت. آقای بویل نوبل خود را به خاطر همکاری در ساختن وسیله ای دریافت کرده بود که امروز در تمام دوربین های دیجیتال عکاسی و فیلمبرداری و تلسکوپ ها پیدا می شود.
استوارت سمپل، دوست او، در گفتگو با نیویورک تایمز امراض کلیوی را دلیل مرگ دانست.
از جمله شاهکارهای حرفه ی علمیِ بویل ابداع اولین لیزر برای استفاده در پزشکی و کمک به ناسا برای انتخاب مکان فرود اولین انسان بر کره‌ی ماه بود، اما مسلما مهمترین اختراع او (که می گوید در کمتر از یک ساعت صورت گرفت) اختراع دستگاهی به نام “سی سی دی” (CCD) بود که در آزمایشگاه بلِ کانادا با کمک همکارش، جورج ئی اسمیت، عملی شد.
از راست: دیوید جانستون فرماندار کل کانادا و ویلارد بویل در مراسم اهدای مدال افتخار کانادا به او ـ اتاوا نوامبر ۲۰۱۰
این دستگاه که از یک سکه ی ۱۰ سنتی کوچک تر است امروز هر جا که فکرش را بکنید پیدا می شود. هر عکسی که در اینترنت می بینید (از جمله این عکس خود او و بقیه عکس های این هفته ی شهروند)، هر دوربین دیجیتال فیلم برداری و عکس برداری، هر اسکنر کامپیوتری، هر ماشین کپی و هر تلویزیون کیفیت بالا مدیون دستاورد این کانادایی بزرگ است. از دستگاه خواننده ی بارکد سوپرمارکت محل تا تلسکوپ فضایی هابل، از ماشین فاکس دفتر شهروند تا دوربین‌هایی که کره مریخ یا کف اقیانوس ها را چرخ می زنند از این فن آوری بهره برده اند.
بویل البته کار خود را با استفاده از اثر فوتوالکتریک انجام داده بود که اینشتینِ شهیر به خاطر توضیح آن در سال ۱۹۲۱ نوبل را از آن خود کرد. برای فهم این اثر البته لازم نیست اینشتین یا بویل باشید. این اثر نامی علمی برای این واقعیت ساده است که وقتی نور به قطعه فلزی می تابد، جریان کوچکی از درون فلز می گذرد.
دستگاه سی سی دی که بویل و اسمیت ساختند این نور را ذخیره می‌کند و سپس آن را با تبدیل به بارهای الکتریکی به نمایش می گذارد. همین کشف کوچک به قول کمیته ی نوبل “عکاسی را متحول کرد چرا که اکنون تصویر را می شد به صورت الکترونیکی و نه روی فیلم ضبط کرد.”
دیاگرام سی سی دی
جایزه ی نوبل فیزیک ۲۰۰۹، به ارزش ۴/۱ میلیون دلار، علاوه بر بویل و اسمیت (که نیمی از جایزه را بین خود قسمت کردند) به چارلز کی کائو رسید که تحقیقاتش به ساخت کابل های فایبر اپتیک منجر شد.
دانشمند تمام‌کانادایی
خیلی از برندگان نوبل که عنوان “کانادایی” بر خود دارند علیرغم داشتن ملیت این کشور زمان کمی این‌جا صرف کرده اند اما بویل اینگونه نبود.
ویلارد استرلینگ بویل در ۱۹ اوت ۱۹۲۴ در امهرست، شهری در نوا اسکوشیا، شرقی ترین استان کشور، به دنیا آمد و در روستایی به نام والاس در همین استان بزرگ شد. هنگام مرگ نیز او در همین والاس بود.
سه سالش بود که خانواده به شمال کبک نقل مکان کرد تا پدرش، که پزشک بود، در یکی از روستاهای ساخت الوار دفتر و دستکی بر پا کند. نزدیک ترین مدرسه ۵۰ کیلومتر با خانه شان فاصله داشت و این بود که معلم ویلارد در آن سال های سختِ پس از جنگ اولِ جهانی، مادرش بود و خانواده با سورتمه ی سگی نقل مکان می کرد.
به سن دبیرستان که رسید، والدین او را رهسپار بزرگ ترین شهر آن روزهای کشور، یعنی مونترال، کردند تا در مدرسه ی خصوصی معروف، کالج کانادای پایین، درس بخواند. فارغ التحصیل که شد یک راست به ارتش رفت و خلبان هواپیماهای اسپیتفایر شد. البته تحصیل را کنار نگذاشت و به دانشگاه مک گیلِ مونترال رفت و همانجا لیسانس و فوق لیسانس و دکترایش را گرفت. سپس در آزمایشگاه تشعشعات همان دانشگاه به تحقیقات فوق دکترا مشغول شد.
مدتی در کالج سلطنتی نظامیِ کینگستون درس می داد و آن گاه بود که به استان بومی اش بازگشت. در سال ۱۹۵۳ بود که بویل به تحقیق در آزمایشگاه بل در شهر موری هیلِ نوا اسکوشیا مشغول شد.
در سال ۱۹۶۲ او و یکی از همکارانش، دان نلسون، لیزری جدید ساختند. با همکاری دیگر، دیود توماس، لیزر مهم دیگری ساخت که در بسیاری از دستگاه های الکترونیکی امروز پیدا می شود. در همین سال ۱۹۶۲ شرکت بل او را به یکی از شعباتش فرستاد که کارش حمایت فنی از ناسای آمریکا بود. در آن سال های اوج جنگ سرد و “مسابقه فضایی” بین ابرقدرت ها وظیفه ی او چند سالی کمک به پروژه ی آمریکا برای نشاندن انسان روی کره ی ماه بود تا این‌که در سال ۱۹۶۴ دوباره به آزمایشگاه بل بازگشت.
بویل اما این دفعه رسم جدیدی بنیان گذاشت: او و دانشمندان مختلف در بل دور هم دیگر جمع می شدند و مجلس قهوه خوری راه می انداختند. او می‌گفت از دل همین مجالس افکار جدیدی و مهمی در خواهد آمد. و چه فکری که در نیامد!
در همین جا بود که با کمک اسمیت به سی سی دی رسیدند و به قول خودش در سخنرانی دریافت جایزه ی نوبل بلافاصله “فهمیدیم که به چیز ویژه ای رسیده ایم.” بویل در همان سخنرانی گفت اولین الگوی سی سی دی بر اساس همان طرحی بوده که در کمتر از یک ساعت به آن رسیده اند.
البته بعد از این‌که بویل و اسمیت نوبل را گرفتند، دانشمند پس از دانشمند از شرکت بل پا پیش گذاشت تا مدعی کشف سی سی دی شود. آن ها می گفتند این دو اصلا خبر نداشته اند سی سی دی می‌تواند برای تصویربرداری مورد استفاده قرار بگیرد. اولین بار در سال ۱۹۷۸ بود که نیویورک تایمز در مقاله ای اعلام کرد تامپست دستگاهی ساخته که با آن می توان دوربین های فیلم برداری به اندازه ی کف دست ساخت. البته از آن جا که کمیته ی نوبل بحث علنی در مورد تصمیماتش نمی کند هیچوقت وارد این جنجال ها نشد. اسمیت به مدعیان جعل لقب “دروغگو” داد و در گفتگوهای متعدد با نشریات علمی از دستاوردهایش دفاع کرد.
اکنون البته کمتر از دو سال پس از دریافت نوبل او جهان را وداع گفت تا تمام راز و رمزهای علمی اش را هم با خود ببرد.
بتی جویس، همسر ۶۵ ساله ی او، یک پسر، دو دختر، ۱۰ نوه و حداقل یک نتیجه بازماندگان او هستند. پسر دیگری هم داشت که سال قبل درگذشت.
