شهروند ۱۱۷۲
پلاستیک ها در تهیه و حمل و نقل و نگهداری غذا مخصوصا نوشابه ها نقش چشمگیری دارند و به طور کلی به دو دسته یک بار مصرف و دائمی تقسیم می شوند. ورقه های پلاستیکی، بطریهای نوشابه های گازدار و آب، قاشق و چنگالهای پلاستیکی، بطریهای آب و شیر نوزادان و غیره تا حدودی کاربرد این دسته از پلاستیکها را در نگهداری و مصرف غذا نشان می دهند. علاوه بر این برای حمل و نقل غذا نیز نوعی پلاستیک با کیفیت پایین استفاده می شود که کمترین کنترلی در چگونگی تولید و مصرف آن به عمل نمی آید. همه این پلاستیک هایی که در محیط منزل، در فروشگاهها و صنایع غذایی استفاده می شوند حتی اگر در چگونگی مصرف آنها نهایت دقت هم به عمل آید باز برای سلامتی مضر بوده و در محیط زیست اثر نامطلوب بر جا خواهند گذاشت.
اکثر پلاستیک ها از ترکیبات نفت ساخته شده اند که هرگز قابلیت دوباره سازی ندارند و پس از کهنه و فرسوده شدن آنها باید دور ریخته شوند. در ضمن اگر چه پلاستیک ها دارای وزن کمی هستند ولی جاگیر بوده و فضای زیادی را می گیرند. استفاده پلاستیک ها در موقع پختن و نگهداری غذا می تواند مشکلات پیچیده ای را در بدن به وجود آورد و سبب به هم زدن عملکرد طبیعی بعضی از هورمونهای بدن شوند، زیرا حاوی مقدار زیادی مواد شیمیایی شناخته شده هستند که در موقع حرارت و نگهداری غذا، مخصوصا غذاهای پرچرب را آلوده می سازند و در دراز مدت بیماریهای زیادی را به وجود می آورند. کارخانه های تهیه پلاستیک و کوره های از بین برنده پلاستیک ها مقدار قابل توجهی از سموم موجود در پلاستیک ها را به فضای محیط زیست فرستاده و کیفیت هوا را تغییر می دهند که در نتیجه برای کارکنان و دست اندرکاران تهیه پلاستیک مضر بوده و مشکلاتی را خلق می کند.
همانطوری که اشاره شد دنیای ما را پلاستیک های استاندارد و غیر استاندارد احاطه نموده و آگاهی درباره انواع آن و ترکیبات سازنده آن می تواند تا حدودی ما را از خطرات آن حفظ کند. خواندن Labels یا برچسب های روی پلاستیک ها و موارد استفاده آنها امریست ضروری. به همین جهت در زیر به برخی از انواع پلاستیک ها و کاربرد آنها اشاره می گردد.
۱ـ Pete دسته ای از پلاستیک ها را تشکیل می دهند که در ساختن بطریهای آب و آب میوه، پاک کننده ها(Detergent) و ظروف پلاستیکی برای حمل و نگهداری کره بادام زمینی به کار می روند.
۲ـ HDPE از نوع پلاستیک های پرمقاومت هستند و برای حمل و نگهداری شیر، آب، Bleach و شامپو و همچنین کیسه های پلاستیکی به کار می روند.
۳ـ PVC یا V که برای ساختن برچسب های پلاستیکی، ظروف روغن های مایع، پاک کننده های قوی، ورقه های پلاستیکی برای پیچیدن و پوشاندن (Wrap) کالا استفاده می گردد.
۴ـ LDPE که در ساختن کیسه های پلاستیکی در حمل غذا و غیره به کار می روند و همچنین در گروهی از بطریهای پلاستیکی و Wrap استفاده می شوند.
۵ـ PP از دسته پلاستیک هایی است که در ساختن ظروف نگهداری ماست و شیر، بطریهای شیر و آب نوزادان و همچنین نی های پلاستیکی برای نوشیدن نوشابه ها استفاده می شوند.
۶ـ PS از انواع دیگر پلاستیک ها هستند که در ساختن بشقاب ها و لیوان و ظروف غذاخوری Styrofoan به کار می روند. پلاستیک های حمل و نگهداری تخم مرغ و جعبه های حمل غذا از این نوع پلاستیک ها هستند.
دسته دیگری از پلاستیک ها هم وجود دارند که برای روکش داخلی قوطی های فلزی برای نگهداری غذا استفاده می شوند و همچنین در بعضی از بطریهای غذای کودک و آب و غیره به کار می روند.
به طور کلی پلاستیک های دسته دوم (HDPE) و سوم (PVC) برای سلامتی و محیط زیست زیانبارند.
استفاده زیاد PVC و در تماس بودن طولانی با آن سبب ازدیاد بروز سرطان کبد می گردد. در ضمن این دسته از پلاستیک ها محیط زیست کارخانه های ساخت پلاستیک را آلوده کرده آب و هوای آن را بیماری زا می کند. چون PVC ترکیبات غیرثابتی دارد در صنعت پلاستیک سازی به آن مقداری سرب اضافه می کنند تا به قوت و مقاومت آن اضافه گردد. سرب مزید بر علت شده و بیماری زایی PVC را افزایش می دهد و برای سلامتی مضر است. Dioxin حاصله از PVC چه در کارخانجات پلاستیک سازی و چه در موقع استفاده و حمل و نقل این دسته از پلاستیک ها می تواند باعث آلودگی محیط زیست مخصوصا آب و هوا گردد. این ماده سرطان زایی قوی است و درباره آن گاهی در این صفحه مطالبی به استحضار خوانندگان عزیز گذاشته ایم. به همین جهت از تکرار آن در اینجا خودداری می گردد، ولی به طور خلاصه اشاره می گردد که این ماده علاوه بر عمل سرطان زایی آن می تواند بر روی نطفه زن حامله اثر گذاشته و سبب کمی وزن نوزاد و دردسرهای بعدی برای کودک گردد. این ماده سمی همچنین باعث کاهش قدرت سیستم ایمنی بدن می شود که در نهایت زمینه را برای بسیاری از بیماریها تدارک می بیند.
قبلا اشاره شد که قسمت اعظم ترکیبات پلاستیک ها را مواد نفتی تشکیل می دهد. این مواد متاسفانه از بسیاری جهات وارد زنجیره های غذایی شده و به درون بدن انسان راه می یابد. ترشح مواد سمی موجود در پلاستیک ها و وارد شدن آنها به درون غذاها ممکن است در موقع بالا رفتن حرارت محیط زیست، گرم کردن پلاستیک ها در مایکروویو یا در تماس با آب گرم و اجاق و غیره انجام گیرد و یا اینکه پلاستیک های صدمه دیده و خراش برداشته می توانند مواد سمی موجود در خود را به آسانی وارد غذا کنند و بی وقفه به بدن برسند. به همین جهت آگاهی درباره جنس و ترکیبات پلاستیک ها و چگونگی استفاده از آنها امریست ضروری و بی توجهی در این مورد مسلما موجب بروز بسیاری از ناهنجاریها می گردد.
ماده شیمیایی Bisphenol-A یا BPA در داخل بدن و بر روی هورمون استروژن اثرات نامطلوبی به جا می گذارد. پلاستیک های حاوی BPA در سراسر دنیا مصرف زیاد دارد و آلودگی به آن مشکلات پیچیده ای را به وجود می آورد. CDC آمریکا که به مرکز کنترل بیماریها معروف است گزارش می دهد که در ادرار ۹۵ درصد مردم آمریکا این ماده شیمیایی خطرناک وجود دارد که در اثر استفاده پلاستیک ها به وجود آمده است. مطالعه دیگری ثابت می کند که در خون درصد بالایی از خانمهای باردار این ماده شیمیایی شناسایی شده است که مسلما عاقبت نامطلوبی بر روی جنین و نوزاد خواهد داشت.
BPA در اثر تغییراتی بر روی عملکرد هورمونها در بدن زمینه را برای بروز برخی از سرطانها مانند سرطان پروستات و سینه فراهم می کند و مطالعات علمی دقیق بر روی انسان و حیوان این نظریه را به ثبوت رسانیده اند. BPA می تواند بر روی DNA سلولها اثر گذاشته و جهش ژنتیکی به وجود آورد که کنترل آن مشکل خواهد بود. از ۱۱۵ مقاله ی علمی به چاپ رسیده در مورد اثرات نامطلوب BPA در داخل بدن ۹۰ درصدشان گزارش کرده اند که این ماده سمی می تواند موجب بسیاری از ناهنجاریهای غیرقابل جبران در بدن گردد و بیماریهای غیرقابل علاجی را به وجود آورد که بعضی از آنها عبارتند از:
ـ بلوغ زودرس و رشد بیش از اندازه سینه ها در دختران جوان
ـ به وجود آمدن اخلاق و رفتار و خلق و خوی جنس مخالف در شخص
ـ تغییرات در عملکرد هورمونها و کاهش ترشح هورمون تستوسترون (Testosterone)
ـ بزرگ شدن غده پروستات
ـ کم شدن میزان اسپرم
ـ تغییرات در فعالیتهای سیستم ایمنی بدن
ـ تغییرات خلق و خوی و بروز تندخویی و پرخاش گری
روشهای پیشگیری بروز ناهنجاریها به علت استفاده پلاستیک ها
۱ـ دوری از استفاده ظروف پلاستیکی در مایکروویو: از آنجایی که پلاستیک ها در موقع حرارت دیدن اجبارا مقدار قابل توجهی از مواد شیمیایی زیانبار موجود در خود را از دست می دهند، بهتر است برای گرم کردن یا پختن غذا از ظروف پلاستیکی در مایکروویو استفاده نشود. در عوض برای گرم کردن غذا می شود از ظروف شیشه ای و سفالی (Ceramic) استفاده کرد. اگر به هر دلیلی مجبورید برای گرم کردن غذا در مایکروویو از پلاستیک استفاده کنید حتما باید از ظروف پلاستیکی که می شود در مایکروویو از آن استفاده کرد و به هیچ عنوان خراش و شکستگی در آن وجود نداشته باشد استفاده کرد. با وجود این باز مقداری از مواد شیمیایی موجود در پلاستیک وارد غذا می شود و به بدن می رسد.
۲ـ از استفاده از ورقه های پلاستیکی برای پوشش غذا در موقع گرم کردن آن در مایکروویو خودداری کنید زیرا به راحتی مواد شیمیایی موجود آن به داخل غذا راه یافته و سبب آلوده شدن غذا می شود.
روی غذا را در موقع گرم کردن به خاطر کثیف نشدن قفسه داخلی مایکروویو می توان با حوله کاغذی یا کاغذهایی که روی آن را موم گرفته اند پوشانید. اگر از ورقه پلاستیکی برای پوشش روی غذا در موقع گرم کردن غذا استفاده می کنید باید توجه داشته باشید که پلاستیک با سطح غذا تماس حاصل نکند. اگر متوجه شدید که پلاستیک مورد بحث در موقع گرم کردن غذا در مایکروویو با غذا تماس حاصل کرده حتما قبل از خوردن غذا مقداری از سطح آن را برداشته و دور بریزید.
۳ـ به تدریج ظروف دیگری مانند شیشه و سفال را جانشین ظروف پلاستیکی کنید. اگر به رستورانهایی می روید که مایلید غذای مخصوص سفارش دهید و به منزل ببرید بهتر است به جای استفاده از ظروف Styrofoan و پلاستیکی با خودتان ظروف سالمی مانند شیشه، سفال و یا فلزی همراه داشته باشید.
در ضمن در موقع خرید مواد خوراکی سعی کنید از کیسه های پلاستیکی استفاده نکنید و کیسه های غیرپلاستیکی و سالمتری با خود برده و از آن در حمل و نگهداری مواد خوراکی خریداری شده استفاده کنید.
۴ـ تا حد امکان از استفاده از آب موجود در بطریهای پلاستیکی دوری کنید. به عبارت دیگر بهتر است از بطریهای پلاستیکی که برای حمل و نگهداری نوشابه ها استفاده می شوند استفاده نشود.
بررسی علمی اخیر نشانگر آن است که بطریهای شیر و آب نوزادان که از پلاستیک درست شده اند می توانند مقداری از مواد سمی موجود در خود را به همراه شیر و آب به بدن آنها رسانیده و خطرات غیرقابل جبرانی را به وجود آورند. پستانک های نوزادان که از نوع دیگر پلاستیک درست شده نیز می تواند در مسمومیت کودکان نقش داشته باشد.
۵ـ ظروف پلاستیکی که در آن PETE و HDPE استفاده شده است می تواند فقط برای یک بار استفاده شود. در تمیز کردن ظروف پلاستیکی چند بار مصرف باید نهایت دقت را به عمل آورد و هر بار پس از مصرف آن را تمیز کرد. در موقع شستن ظروف پلاستیکی به هیچ عنوان نباید از وسیله یا مواد شیمیایی برنده و قوی استفاده کرد، زیرا اگر سطح داخلی یا خارجی این دسته از ظروف آسیب ببینند و خراش پیدا کنند غیرقابل استفاده خواهد شد، چون موجب ترشح مواد شیمیایی درون بدنه پلاستیک به خارج خواهد شد. به عبارت دیگر پلاستیک های چند بار مصرف اگر شکسته شدند و یا خراش پید کردند باید دور ریخته شوند. در اینجا باید اشاره کرد که در از بین بردن پلاستیک های کهنه و غیرقابل استفاده باید از طریق علمی و توصیه شده عمل کرد و هیچوقت نباید آن را در محیط زیست به حال خود گذاشت چون که در اثر مرور زمان و به علت گرما و سرما و برف و باران تجزیه شده و به زنجیره غذایی مانند آبهای زیرزمینی و رودخانه و غیره راه یافته و سبب ناهنجاریهایی در بدن شود.
در حال حاضر کمپانیهای بزرگ و پژوهشگران متخصص سخت درگیر فعالیتهایی هستند که بتوانند پلاستیک، این قاتل ساکت را که به همراه آب و هوا و غذا به بدن ما راه یافته از میان بردارند و یا طریقی اتخاذ کنند که پلاستیک های بی ضرر به بازار عرضه نمایند. در ضمن باید مژده داد که دانشمندان موفق شده اند پلاستیک هایی را به وجود آورند که ریشه گیاهی دارند. پلاستیک هایی که از ذرت و برنج و نشاسته درست می شوند توانسته اند امتحان خوبی را در این مورد گذرانیده و ثابت کنند که دیگر نباید از نفت و ترکیبات آن برای تهیه پلاستیک استفاده کرد.
به عقیده من در حال حاضر بشر سخت درگیر زندگی پلاستیکی است و شاید چندین دهه وقت نیاز باشد تا بتوان از ظروف و کیسه و وسایل پلاستیکی دیگر دوری نمود. در آمریکای شمالی چند ایالتی تصمیم گرفته اند مصرف پلاستیک ها را به هر صورتی کاهش دهند. چندین فروشگاه مواد غذایی بزرگ و زنجیره ای اعلام کرده اند که به هیچ عنوان در تهیه و نگهداری و حمل و نقل غذا از پلاستیک استفاده نخواهند کرد و این خود قدم مثبتی است به سوی غیر پلاستیکی کردن محیط زیست و دوری کردن از بروز بسیاری از بیماریها و ناهنجاریهای مربوط به آن. برای رسیدن به این هدف همکاری همگی ضروری است و آگاهی به نقش پلاستیک و ترکیبات موجود در آن و رابطه ی آن با بیماریها و مرگ و میر زودرس ما را قادر خواهد ساخت تا از این آلودگی قرن جدید محیط زیست اجتناب نموده و نسل سالمی را پرورش دهیم.
* دکتر پرویز قدیریان استاد دانشگاه مونتریال در تغذیه و استاد دانشگاه مک گیل در سرطان شناسی و کارشناس سازمان بهداشت جهانی است.
EPIDEMIOSEARCH@yahoo.com
