بعدازظهر ۲۳ آگوست ۲۰۰۸ به دعوت کانون ایرانیان دانشگاه تورنتو، دکتر محمدرضا باطنی، استاد دانشگاه و زبانشناس برجسته ی ایران در سالن هارت هاوس دانشگاه تورنتو زیر عنوان "نسبیت در زبان" سخنرانی کرد.
شهروند ۱۱۹۲ـ ۲۸آگوست ۲۰۰۸
بعدازظهر ۲۳ آگوست ۲۰۰۸ به دعوت کانون ایرانیان دانشگاه تورنتو، دکتر محمدرضا باطنی، استاد دانشگاه و زبانشناس برجسته ی ایران در سالن هارت هاوس دانشگاه تورنتو زیر عنوان "نسبیت در زبان" سخنرانی کرد.
دکتر امیر حسن پور، استاد دانشگاه تورنتو کار معرفی استاد باطنی را برعهده گرفت. او خود را یکی از دانشجویان سابق دکتر باطنی معرفی کرد و گفت: تا به حال درباره ی نسبیت در فرهنگ و سیاست سخن گفته شده ولی در حوزه ی زبان حرفی از آن به میان نیامده است.
دکتر حسن پور با اشاره به زندگی پر بار دکتر باطنی بویژه در عرصه ی تئوری زبانشناسی، از تجارب شخصی خود به عنوان یک دانشجوی سابق او گفت و افزود: بر رابطه ی استاد و دانشجو تا سال ۱۹۷۲ در ایران، روابط فئودالی حاکم بود. دانشجو چیزی بلد نبود و استاد امکان نداشت از دانشجو چیزی یاد بگیرد.
او ادامه داد: در سال ۱۳۴۷ که من وارد دوره ی فوق لیسانس شدم، دکتر باطنی روابط را به هم زده بود و بسیار دمکرات عمل می کرد. ما در کلاس های دکتر باطنی تئوری های زبانشناسی یاد می گرفتیم و همان شیوه ی او را به کار می بردیم.
او از دکتر باطنی و دکتر امیرحسین آریانپور به عنوان دو فردی نام برد که در او تاثیر بسیار داشته اند. دکتر حسن پور افزود: قبل از سالهای ۱۳۴۰ در دانشگاه دپارتمان زبانشناسی نبود و با تاسیس این دپارتمان گسستی بین دانش باستانی و دانش مدرن به وجود آمد.
دکتر حسن پور در ادامه گفت: به عنوان یک کُرد زبان به من ستم شده بود و من به سیاست زبان کُشی رژیم پهلوی بسیار حساس بودم، اما استفاده از کلاس های دکتر باطنی درک تازه ای از زبانشناسی به من داد.
او سپس به مقالاتی در این زمینه از دکتر باطنی اشاره کرد و بویژه از دو مقاله ی او که یکی درباره "رادیو ـ تلویزیون به عنوان قیم زبان فارسی" و دیگری جوابیه ای به کتاب غلط ننویسیم دکتر ابوالحسن نجفی با عنوان "اجازه بدهید غلط بنویسیم" نام برد و گفت، در جوابیه دکتر باطنی آمده بود که چه کسی غلط و درست را تعیین می کند و این موضوعی بود که دکتر باطنی در جامعه ی روشنفکری آن زمان مطرح کرد.
دکتر حسن پور از خدمات اجرایی دکتر باطنی نیز یاد کرد که همین خدمات موجب رویارویی او با ساواک شد که به مدت سه سال از کار دانشگاه کنار گذاشته شده بود.
او همچنین به مبارزات دانشجویی دکتر باطنی در دوران دانشجویی اش در لندن اشاره کرد و دکتر باطنی را انسانی خودساخته خواند که علیرغم سختی های زندگی توانست تحصیل خود را پیش ببرد و تا بدین جا برسد.
دکتر باطنی در سال ۶۷ و در سن ۴۷ سالگی به بازنشستگی اجباری تن داد و به کار فرهنگ سازی پرداخت. فرهنگ معاصر دوزبانه ی پویا که حدود ۲۰۰۰ صفحه است از آخرین کارهای ایشان است.
در پایان دکتر حسن پور ضمن بیان این مطلب که کاش همه می توانستیم مثل او زندگی پرباری داشته باشیم، اشاره کرد که چند کتاب و مقاله ی دکتر باطنی در کردستان عراق به زبان کردی ترجمه شده و از طریق وب سایت ها مراجعان فراوانی دارد.
نوبت به سخنرانی دکتر باطنی رسید. او ضمن سپاس، ترجمه آثارش را به زبان کردی خبر جدیدی برای خود خواند و گفت: از دانشگاه ادینبورو از من خواستند که کتاب توصیف ساختمان زبان فارسی" که ظرف ۴۰ سال ۲۱ بار چاپ شده به انگلیسی برگردانند که من موافقت نکردم چون آنها حرفهای آن زمان من بود و الان دیگر من آن را به آن شکل نخواهم گفت.
سخنران سپس به موضوع سخنرانی پرداخت و "نسبیت در زبان" را از دیدگاه "اسپیر" و "وورف" که دو زبانشناس هستند، بررسی کرد.
نسبیت در زبان متکی بر دو فرض و یک نتیجه است:
۱ـ زبانها و آنهایی که متعلق به زبان های مختلف هستند از نظر ساختار نحوی و ساختمان واژگانی تفاوت های چشمگیری دارند.
۲ـ ساخت زبان در ادراک ما از جهان خارج موثر است.
نتیجه: کسانی که به زبان های بسیار متفاوت صحبت می کنند جهان خارج را یکسان درک نمی کنند، بنابر این می توان گفت جهانبینی های متفاوتی دارند.
در اوایل قرن بیستم دوران شکوفایی بررسی زبان های بومی آمریکا بود و تعدادی از زبانشناسان شروع کردند به بررسی این زبانها. بوآس، و سپس شاگرد او ساپیر و بعد از آنها وورف شاگرد ساپیر این بررسی ها را ادامه دادند.
دکتر باطنی با اشاره به اینکه در آمریکا زبانشناسی از کنار مردم شناسی جوانه زده و زبانشناسان آمریکا و کانادا خودشان را با علوم در تماس میدانند، گفت، در ایران اما زبانشناسی از کنار ادبیات بیرون آمده است.
دکتر باطنی سپس با استفاده از پرده نمایش، مثال هایی از موارد استعمال فعل های انگلیسی و معادل فارسی آنان زد و حوزه معنایی آنها را با هم مقایسه کرد و در این رابطه به موزائیک معنایی پرداخت.
دکتر باطنی در ادامه با ذکر مثال های مستدل فرضیه های وورف را از نگاه موافقان و مخالفان آن بررسی کرد. در این خصوص سه گروه مشخص تر هستند: گروه اول می گویند زبان و درک جهان خارج اصلا ربطی به هم ندارند و در این رابطه مثال می آورند که زبان عربی و فرانسه هر دو مذکر و مونث دارد آیا میشود گفت که نگرش فرانسوی ها و عرب ها نسبت به زن یک جور است؟
گروه دوم می گویند آنچه زبان برای ما تصویر می کند واقعیت جهان بیرون نیست بلکه برداشت ما از جهان بیرون است. و گروه سوم گروهی هستند که می گویند جهان بینی و درک دنیای خارج ربطی به زبان ندارد. زبان با مدلی که در ذهن ما از دنیای خارج وجود دارد، ربط پیدا می کند.
دکتر باطنی سپس با استفاده از نموداری که بر پرده نمایش داده شد، به توضیح آن پرداخت و گفت: خیلی از کلمات را ذهن ساخته است. ما از طریق حواس با دنیای خارج مربوط هستیم اما حواس ما گزارشگران خوبی نیستند و بسیاری از اتفاقات را گزارش نمی کنند(مثل فشار هوایی که هم اکنون بر بدن من وارد می شود و من آن را حس نمی کنم) حواس ما نه تنها همه چیزی که در واقعیت وجود دارد به ما نشان نمی دهد، بلکه ما را گول هم می زنند… ذهن ما به داده های حسی بسنده نمی کند.
دکتر باطنی سپس افزود: در دنیای بیرون انسان وجود ندارد آدمها هستند. کلمه ی انسان ساخت ذهن است. مرگ در دنیای بیرون وجود ندارد ما آدم مرده و آدم زنده داریم.
سخنران در ادامه به تصویرسازی اشاره کرد و گفت، هر چیزی که در زبان هست الزاما مابه ازای خارجی ندارد. او در این رابطه تمام صفت ها را ساخته ذهن خواند و گفت: شناخت ما از جهان خارج عبارت است از مدلی که ذهن برای ما ساخته و در زبان ما آمده است.
در رد فرضیه وورف مثال دیگری زده شد. آدمهای چند زبانه مثلا شخصی از پدر فارسی زبان، مادر ایتالیایی زبان و بزرگ شده در محیط آلمانی زبان، چند زبانه خواهد شد و نمیشود گفت این شخص دارای چند جهان بینی است.
سخنران با اشاره به اینکه اساس کار وورف بر رنگ است، افزود: قانون رنگ همه جا یک جور است. طول موج نوری، شئی که نور بر آن می تابد و سلول عصبی در چشم. قبیله ی سرخپوست مورد مطالعه وورف هم مثل ما که انواع سبزها را جدا می کنیم(سبز یشمی، سبز مغز پسته ای و …) رنگ ها را برای خودشان دسته بندی می کنند. بنابر این ادراک رنگ با نامگذاری رنگ متفاوت است.
دکتر باطنی گفت: اساس تئوری وولف محکم نیست، اما علیرغم همه ایرادهایی که بر فرضیه او گرفته شده، هنوز هم این فرضیه طرفدارانی دارد.
دکتر باطنی سخنش را با این جمله به پایان برد که بررسی روی این موضوع نشان می دهد که مردم جهان بینی را با فرهنگ یکی می دانند.
پس از سخنرانی بخش پرسش و پاسخ برگزار شد.
عکس: لیلا مجتهدی
