روانپریشی در نوجوانان/ سیاوش جمالفر

نوجوانی و مشکلات آن/ ۱۰

نوجوانانی که ارتباط خود را با واقعیت ها قطع می کنند

در اینجا به یکسری از علایم و نشانه های بسیار مهم اشاره می کنیم. وقتی آنها را می خوانید وحشت نکنید این علایم صرفاً به عنوان اخطار و آگاهی مطرح می شوند، برای اینکه این علایم بسیار نادر و کم اتفاق می افتند. با این حال من معتقد هستم که شما چیزهای زیادی دربارۀ آنها شنیده اید ولی به طور کامل نمی دانید که آنها چیستند. این علایم زمانی بسیار مهم و اساسی  می شوند که شما دریابید که نوجوان شما یا یکی از دوستان او دارای این علایم است.

روانپریشی

روانپریشی به حالتی گفته می شود که در آن فرد رابطۀ خود را با واقعیت ها قطع می کند. روانپریشی نوع خاصی از بیماری روانی نیست، بلکه مجموعه ای از علایمی است که با یکدیگر رخ می دهند. روانپریشی با تعداد زیادی از ناراحتی های روانی مختلف در ارتباط است. وقتی نوجوانان در دوره ای از روانپریشی قرار می گیرند، نمی توانند تفاوت بین امور واقعی و غیر واقعی را درک کنند. رفتارهای روانپریشی نوجوانان برای پدر و مادرها بسیار وحشتناک و گیج کننده هستند . وقتی پدر و مادرها متوجه رفتارهای روانپریشی فرزند خود می شوند، می توانند نقش مهم و اساسی در کاهش آنها داشته باشند.  در دوران روانپریشی، نوجوانان یک یا بیشتر از یک حالت از علایم زیر را از خود بروز می دهند. این علایم عبارتند از: توهم، هذیان، اختلال در تفکر، اختلال در سخن گفتن و اختلال در رفتار. در اینجا هر کدام از این موارد را تشریح می کنیم.

توهم ـ توهم عبارت است از شنیدن، دیدن، احساس کردن، استشمام کردن و چشیدن چیزی که واقعیت خارجی ندارد. شایع ترین توهم در میان نوجوانان، شنیدن صداهایی است که دیگران آنها را نمی شنوند، بلکه انگار کسی با آنها صحبت می کند.گاهی این نوع گفتگوها نوجوان را وادار می کند که رفتار یا عکس العملی از خود بروز بدهد. به عنوان مثال می گوید، تو چقدر زشت، احمق و بدترکیب هستی. شدت توهم تحت تاثیر خلق و خوی نوجوان قرار می گیرد. اگر نوجوانان خلق وخوی افسرده داشته باشند، این صداها بیشتر انتقاد آمیز و بدبینانه خواهند بود.گاهی این نوجوانان افراد، حیوانات یا مخلوقاتی را می بینند که دیگران نمی بینند، البته این امر بسیار نادر است.  این نوجوانان گاهی احساس های بسیار عجیبی پیدا می کنند. به عنوان مثال، فکر می کنند که حشرات در زیر پوست یا در داخل بدن آنها حرکت می کنند. نوجوان بوها یا مزه های خاصی را احساس می کند که دیگران احساس نمی کنند.

هذیان ـ هذیان عبارت است از باور داشتن چیزهای کاذب که دیگران هیچ گونه اعتقادی به آنها ندارند، ولی نوجوان آنها را باور می کند. در ضمن هیچ گونه دلیل و مدرک روشنی برای اثبات آنها وجود ندارد و کاملاً مشخص است که دروغ و غیر منطقی هستند. آنها فکر می کنند که عده ای تلاش می کنند که افکار آنها را بدزدند یا ذهن آنها را بخوانند. اگر آنها افکار پارانویایی داشته باشند فکر می کنند که دیگران علیه آنها توطئه چینی می کنند و برای آنها نقشه های خطرناک می کشند.  گاهی هذیان در ارتباط با اندام نوجوان است.  به عنوان مثال فکر می کند قسمتی یا یکی از دستگاه های بدنش محو و نابود شده است. گاهی هذیان نوجوانان جنبۀ والا و استثنایی بودن پیدا می کند. بدین ترتیب که فکر می کنند از طرف خدا یا اشخاص مهم برگزیده شده و هوش و استعداد فوق العاده ای به آنها اهدا شده است.گاهی هذیان در ارتباط با عوامل محیطی یا رسانه های جمعی است، بدین ترتیب که فکر می کنند دارای تکنولوژی فوق العاده ای هستند که می توانند از طریق آن پیغام های خود را به دیگران برسانند.

اختلال در تفکر یا صحبت کردن ـ  بسیاری از صحبت های نوجوانانی که مبتلا به روانپریشی هستند، عجیب و گیج کننده اند. پدر و مادرها از اینکه نمی توانند صحبت های نوجوانان خود را درک کنند، فکر می کنند که با دقت به صحبت های آنها گوش نمی دهند، اما واقعیت این است که نوجوانان آنها درست و رسا صحبت نمی کنند.  آنها معمولاً کلمات را به هم می چسبانند یا کلماتی به کار می برند که برای شنونده بی معنی هستند یا جمله هایی بیان می کنند که چندان ارتباطی به هم ندارند. آنها کلمات معینی را بدون دلیل بارها و بارها تکرار می کنند و با حالت یکنواخت و به طور دایم حرف می زنند و گاهی درست در وسط جمله صحبت خود را قطع می کنند یا اینکه آنچه را که دیگران می گویند، همانند طوطی تکرار می کنند. بعضی دیگر از نوجوانانی که به روانپریشی مبتلا هستند خیلی کم صحبت می کنند.

اختلال در رفتار ـ  نوجوانان در دورۀ جنون اغلب بی قرار و هیجان زده اند. آنها ممکن است دست های خود را گره کرده و به هم بفشارند. بعضی از این نوجوانان احساس می کنند که باید همیشه در حال جنب وجوش و حرکت باشند. در حالی که  بعضی دیگر هیچ گونه فعالیت یا حرکتی از خود بروز نمی دهند. برخی از نوجوانان در دورۀ روانپریشی بدن خود را به طور غیر طبیعی و اغلب به طور عجیب و غریبی می جنبانند. آنها گاهی خود را در صندوق خانه، زیر تخت یا در فضای کوچک پنهان می کنند. این نوجوانان بسیار کثیف و ژولیده به نظر می رسند و اغلب به مدت چند روز نه دوش می گیرند و نه دندان های خود را مسواک می زنند.

روانپریشی به طور قابل ملاحظه ای روی تکالیف  و عملکرد مدرسه، کارهای روزمره و روابط با دوستان و افراد خانواده تاثیر می گذارد. با توجه به اینکه این نوجوانان چیز غیرعادی در خودشان نمی بینند، لذا هیچ نوع کمکی را هم قبول نمی کنند. علاوه بر این آنها فکر می کنند که دیگران هستند که مشکل دارند. روانپریشی می تواند با  اختلالاتی از قبیل اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، افسردگی عمده، مصرف مواد مخدر و مصرف مشروبات الکلی در ارتباط باشد.

اسکیزوفرنی ـ اسکیزوفرنی بیماری روانی بسیار شدیدی است که مربوط به عملکرد غلط مغز است و روی تمام جنبه های زندگی نوجوان تاثیر منفی می گذارد. اسکیزوفرنی معمولاً کمتر از سایر اختلال هایی که در این سری از مطالب مورد بحث قرار گرفته اند، اتفاق می افتد. زمان بروز این بیماری در اواخر دورۀ نوجوانی یا اوایل دورۀ بزرگسالی است.  نوجوانانی که به اسکیزوفرنی مبتلا می شوند معمولاً دو نوع علایم مثبت و منفی را از خود بروز می دهند.  علایم مثبت همانند اختلال جنون، شنیدن و دیدن چیزهایی که واقعیت خارجی ندارند، داشتن اعتقادات عجیب و غریب، به شکل خاصی صحبت کردن یا رفتارهای عجیب و غریب از خود بروز دادن می باشد، اما علایم منفی اسکیزوفرنی عبارتند از: از دست دادن یا محدود کردن رفتارهای عادی، نداشتن توان و انرژی، کم صحبت کردن یا اصلاً صحبت نکردن، نداشتن هیچ نوع انگیزه، نداشتن حرکات چهره، بی علاقگی نسبت به دیگران، نداشتن تماس چشمی، بی علاقگی به فعالیت ها و سرگرمی ها، ناتوانی در تمرکز ذهن و نداشتن علاقه و رغبت به زندگی. اگرچه علایم مثبت اسکیزوفرنی بیشتر عجیب و غریب هستند، ولی علایم منفی اغلب طولانی تر بوده و همراه با استرس و فشار روانی است. برای اینکه فردی به عنوان اسکیزوفرنی شناخته شود باید هم علایم مثبت و هم علایم منفی را حداقل به مدت شش ماه از خود بروز دهد. علاوه بر علایم مثبت و منفی، نوجوانانی که به اسکیزوفرنی مبتلا هستند ممکن است بدون اینکه علت خنده داری وجود داشته باشد، لبخند بزنند یا بخندند.

مراحل اسکیزوفرنی: شروع اسکیزوفرنی بسیار آهسته و ظریف است. نوجوانانی که مبتلا به اسکیزوفرنی می شوند، باید هر یک از مراحل زیر را گذرانده باشند:

مرحلۀ مقدماتی: هفته ها، ماه ها و گاهی سال ها قبل از آنکه فرد به اسکیزوفرنی مبتلا شود، اولین علایم اختلال روانپریشی را از خود بروز می دهد و رفتارهایش هر روز بد و بدتر می شوند که این مرحله به عنوان مرحلۀ مقدماتی شناخته می شود. در این مرحله نوجوان نگرانی های غیر طبیعی خود را بروز می دهد. عملکرد تحصیلی یا شغلی نوجوان افت می کند و ممکن است از مدرسه یا از شغلش به علت رفتارهای عجیب و غریب اخراج شود. نوجوان در این دوره به طور کلی با اعضای خانواده و دوستان قطع رابطه می کند و کمتر به وضع ظاهر و نظافت خود می رسد و اهمیتی نمی دهد که دیگران در مورد او چه فکر می کنند. نوجوان در این دوره احساس غم و اندوه و بی قراری می کند و به مشروبات الکلی و مواد مخدر روی می آورد و اگر قبلاً معتاد شده باشد، مصرف مواد مخدر را افزایش می دهد.  پرخاشگری های جسمانی و کلامی نوجوان به علت رفتارهای خصمانه و مخرب بیشتر می شوند. مرحلۀ مقدماتی اسکیزوفرنی نوجوانان بسیار شبیه به اختلال نافرمانی، اختلال رفتاری یا افسردگی عمده (در مطالب قبلی به این اختلالات به تفصیل اشاره کردم) است که همین امر باعث می شود که سوءتفاهمی در تشخیص بیماری آنها به وجود بیاید.

مرحلۀ بحرانی ـ مرحلۀ بحرانی اسکیزوفرنی همراه با تغییرات رفتاری بسیار شگرف نوجوان است. در این مرحله، توهم، هذیان، اختلال در سخن گفتن و اختلال رفتاری بسیار شایع است و همین امر باعث اختلال در عملکرد و توانایی های نوجوان می شود. این مرحله معمولاً بین یک تا شش ماه طول می کشد ولی چنانچه درمان موثری صورت نگیرد، ممکن است طولانی تر هم شود.

مرحلۀ بهبودی ـ علایم بیماری در این مرحله  به اوج  خود رسیده است. با این حال، نوجوانان مبتلا با این بیماری ممکن است هنوز مشکلاتی در بازگشت به زندگی عادی خود داشته باشند، زیرا علایم منفی بیماری آخرین تلاش های خود را به کار می برد. در این مرحله، بعضی از نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی ممکن است همچنان علایم مثبت را با شدت کمتری داشته باشند.

مرحلۀ آخر ـ نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی ممکن است ماه ها یا سال ها بدون اینکه علایم عمدۀ روانپریشی را داشته باشند، همچنان در همین وضع باقی بمانند. وضعیت اسکیزوفرنی در افراد مختلف متغیر است. بعضی از نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی مشکلات سخن گفتن و زبان پیدا می کنند که این امر از همان دوران کودکی تا حدودی آشکار می شود.  در دوران کودکی و نوجوانی، آنها فعالیت ها، کتاب ها یا امور انتزاعی را ترجیح می دهند. به عبارت دیگر آنها به فعالیت هایی دست می زنند که تخیل و تصور نقش عمده ای در آنها داشته باشد. همچنان که آنها به اواخر دوران نوجوانی می رسند، علایم و نشانه های جنون آشکار می شوند.

چگونه و چه کسانی می توانند به نوجوانان مبتلا اسکیزوفرنی کمک کنند؟

قبل از آنکه از مراکز، منابع و افراد متخصص در جهت درمان نوجوان کمک گرفته شود، بهتر است که یک بررسی همه جانبه از وضعیت نوجوان از طریق منابع معتبر به عمل آید تا وضعیت نوجوان و نوع بیماری و سابقۀ آن به روشنی مشخص شود. سپس بر اساس نوع تشخیص و وضعیت خاص نوجوان اقدامات لازم به عمل بیاید. در این مرحله انتخاب روش درمان مناسب بسیار مهم می باشد.

همچنانکه نوجوانان مبتلا به بیماری های جسمانی (سرماخوردگی، گلودرد، آسم ) نیاز به درمان دارند، نوجوانان مبتلا به اختلال های روانی نیز نیاز به درمان دارند. وقتی بیماری های جسمانی درمان نمی شوند، وخیم تر شده و به صورت مزمن درآمده و فرد را از پای در می آورند. این امر در مورد نوجوانانی که از نارسایی های هیجانی و رفتاری رنج می برند نیز صادق است. خوشبختانه در حال حاضر برخلاف گذشته، روش های درمانی زیادی در این زمینه وجود دارند. درمان اختلال های روانی همانند درمان ناراحتی های جسمانی از قبیل بیماری قلبی است، بدین معنی که حتی اگر پزشکان نتوانند نارسایی قلب را به طور کامل درمان کنند، ولی می توانند با تجویز داروهای مختلف باعث شوند که فرد مبتلا بتواند به خوبی و با سلامتی کامل از زندگی خود لذت ببرد.  این امر درمورد نوجوانان مبتلا به اختلال بیش فعالی / کمبود توجه، افسردگی، اختلال دو قطبی، اختلال های تغذیه ای، اختلال های اضطرابی، مصرف مواد مخدر و هرنوع بیماری روانی دیگری که در این سری از مطالب مورد بررسی قرار گرفته است، صدق می کند.

امروزه روش های درمانی بسیار مختلفی در جهت درمان مشکلات رفتاری و هیجانی نوجوانان وجود دارند.  شما با توجه به دیدگاه خاص خود، سن نوجوان و شدت بیماری می توانید یکی از روش هایی را که بیشتر مناسب وضع و شرایط شما است، انتخاب کنید.  هدف تمام روش های درمانی این است که به نوجوان کمک کنند که بتواند اعمال، احساس ها و هیجانات خود را تحت کنترل داشته باشد و عملکرد خوبی در مدرسه ارایه داده و رابطۀ خوبی با دیگران و اعضای خانواده داشته باشد.  در اینجا به چند تا از روش های درمانی اشاره می کنم.

روان درمانی (معروف به گفتار درمانی) ـ  روان درمانی رایج ترین روش درمانی در مورد نوجوانانی است که مبتلا به اختلال ها و مشکلاتی هستند که در این سری از مطالب مورد بحث قرار گرفته است. متخصصان کارآزموده برای از بین بردن مشکلات هیجانی و رفتاری نوجوانان به طور حضوری با آنها کار می کنند . رابطۀ بین درمانگر و نوجوان بسیار اساسی است، و نوجوان باید کاملاً احساس آرامش و راحتی نماید. روان درمانگر و بیمار برای رسیدن به هدف های خاصی با یکدیگر همکاری می کنند.  در طول چند جلسۀ اول درمان و با توجه به موقعیت خاص نوجوان، مقررات و شرایط خاصی باید اجرا شوند. به عنوان مثال نوجوانانی که از مدرسه فراری هستند، باید در مدرسه حضور داشته باشند. نوجوانانی که از غذا خوردن خودداری می کنند، باید در بیست و چهار ساعت سه وعده غذا بخورند. نوجوانانی که تمام شب را در بیرون از خانه سپری می کنند باید اول شب در خانه باشند. و بالاخره نوجوانانی که خجالتی هستند، باید در فعالیت های اجتماعی مختلفی شرکت کنند.  اهدافی که در آغاز درمان در نظر گرفته شده بودند باید در طول درمان به طور مرتب بررسی شوند و در صورت لزوم تغییر یابند.  این امر باعث می شود که میزان موثر بودن و موثر نبودن روش درمان مشخص شود و اینکه چگونه علایم و نشانه های هیجانی و رفتاری باید اصلاح شوند.

درمان شناختی ـ رفتاری: روش درمانی شناختی ـ رفتاری، تمرکز عمده ای روی افکار نوجوانان دارد، در ضمن به آنها یاد می دهد، چگونه رفتارهای سازشی موثری را به کار ببرند.  این رویکرد بر این مبتنی است که اعمال نوجوانان به طور قابل ملاحظه ای تحت تاثیر افکار و ادراک آنها قرار می گیرد، یعنی رفتار نوجوان عکس العملی است در مقابل ادراک و افکاری که در مورد یک واقعه دارد. در این زمینه خود واقعه اصلاً مهم نیست، بلکه نوع تعبیر و تفسیری که فرد از آن می کند مهم است. وقتی ادراک نوجوان تحریف  شده یا نادرست باشد، عکس العمل منفی نتیجۀ این امر می باشد، ولی به محض اینکه باورها و الگوهای فکری نوجوان تغییر بکند، رفتارهای نوجوان نیز بهتر می شود.  به علاوه وقتی نوجوانان فاقد مهارت های موثر سازش با موقعیت های مشکل هستند، احساس خشم، ناراحتی و ناامیدی می کنند. یادگیری رفتارهای سازشی، کنترل خشم، صبر و شکیبایی در مقابل ناامیدی، کنترل هیجانات، آرمیدگی، حل مشکلات و مصالحه باعث می شود که آنها بیشتر موفق بشوند. درمان شناختی ـ رفتاری  یکی از موثرترین روش های درمان در مورد نوجوانان است.  با توجه به میزان شدت اختلال ها و مشکلات نوجوانان، گاهی روش درمان شناختی ـ رفتاری با دارو درمانی نیز ترکیب می شود.

* سیاوش جمالفر، روان شناس و عضو جامعه روانکاوی انگلستان است.