تمرکز و عدم تمرکز در جهان عرب (۳)
این سومین و آخرین بخش از سخنرانی ام در اتاق پالتاک “آذرتاک” است. دو بخش پیشین درباره مساله ملی و تمرکز و عدم تمرکز در سودان و شمال آفریقا بود. در این جا به مساله ملی در عراق و سوریه خواهم پرداخت و از آن جا که بعد از سخنرانی ام، بویژه در روزهای اخیر، تحولاتی در سوریه رخ داده که با موضوع مورد بحث در ارتباط است به این امور نیز خواهم پرداخت.
در عراق
اساسی ترین وجه مساله ملی در عراق، موضوع حقوق خلق کرد است. ترکمن ها- از نظر جمعیت – بعد از عرب ها و کردها، سومین ملیت عراق را تشکیل می دهند. حدود ده درصد جمعیت عراق، ترکمن و بیست تا بیست و پنج در صد کرد هستند. ترکمن ها عمدتا در شمال عراق و بویژه در شهرهای اربیل، کرکوک و خانقین زندگی می کنند. ۵۵ در صد آنان سنی، و ۴۵ در صد شیعه مذهب هستند. مردم ترکمن همچون خلق کرد در عراق سالیان سال از ستم ملی رنج می بردند. جبهه ترکمن های عراق مهمترین تشکل ترکمن هاست. من در سفری که همراه شماری از نویسندگان و شاعران ایرانی در سال ۲۰۰۵ به سلیمانیه داشتم، شاهد وجود دفاتر احزاب مختلف ترکمن در این شهر بودم.
مخالفان اسد می گویند شهر کوبانی در کردستان سوریه را آزاد کرده اند
نیز دیدم که چندین روزنامه و مجله به زبان کردی منتشر می شوند، سه چهار کانال تلویزیونی به زبان کردی برنامه پخش می کنند و از دوره ابتدایی تا دوره دانشگاه اغلب دروس به زبان کردی تدریس می شوند. اگر در گذشته در دوره ابتدایی، زبان عربی را در کنار زبان کردی تدریس می کردند، اکنون فقط در دوره دبیرستان چند واحد آموزش زبان عربی وجود دارد. هم چنین مشاهده کردم که نسل جدید کرد در عراق بر خلاف نسل بارزانی و طالبانی و زیباری، به زبان عربی مسلط نیست و برخی اصلا عربی نمی دانند.
از همه مهمتر فعالیت گسترده اقتصادی در سلیمانیه و کل کردستان عراق بود که آن را به یک کارگاه بزرگ تبدیل کرده است.
کردهای عراق از دهه پنجاه میلادی به این سو برای دستیابی به حقوق خویش با حکومت های مرکزی عراق جنگیده اند و به تدریج از دوران عبدالکریم قاسم در اوایل دهه شصت میلادی به برخی از حقوق خود دست یافته اند. حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان دو نیروی عمده کردها در عراق هستند. به اینها باید حزب “تغییر” یا “گوران” به کردی، حزب زحمتکشان، برخی از احزاب اسلامی و حزب کمونیست کردستان عراق را اضافه کنیم. این یکی از حزب کمونیست عراق منشعب شده است.
خلق کرد در دوران صدام حسین به نوعی خود مختاری دست یافت، اما بر اثر اختلاف در تطبیق توافقات انجام شده، احزاب کرد بار دیگر به مبارزه علیه حکومت بغداد پرداختند. کردها پس از برقراری برنامه “پرواز ممنوع” کشورهای غربی علیه رژیم سابق عراق در اوایل دهه نود میلادی به نوعی استقلال داخلی دست یافتند. پس از حمله ی نیروهای آمریکایی به عراق و سرنگونی صدام حسین در سال ۲۰۰۳ ، جمهوری فدرال عراق شکل گرفت و کردستان طبق قانون اساسی جدید به یک اقلیم فدرال تبدیل شد. می توان گفت مساله ملی در عراق به طور نسبی حل شده است و اگر تا چند سال دیگر دوام یابد می تواند تجربه موفق و نمونه مناسبی برای حل مساله ملی در سایر کشورهای همسایه عراق گردد.
مساله ملی در سوریه
از نظر اتنیکی، حدود ده درصد مردم سوریه کرد، چهار درصد ترکمن و بقیه عرب سنی، علوی، درزی، شیعه، مسیحی و نیز ارمنی هستند. هم اکنون جمعیت سوریه بیست و سه ملیون برآورد می شود.
در واقع مبارزه سازمان های سیاسی خلق کرد در سوریه به قدمت همزبانان آنان در عراق نیست، اما در بیست و پنج سال گذشته و تحت تاثیر تحولات عراق بر سازماندهی و حضور خود در عرصه سیاسی افزوده اند. کردهای سوریه همواره در مبارزات خویش از پیکار کردها در ترکیه، عراق و ایران الهام گرفته اند. ترکمن ها همچون کردها در معرض آسیملاسیون حاکمیت حزب بعث سوریه قرار دارند که نگاهش به غیر عرب ها همچون نگاه جبهه ملی و پان ایرانیست های وطنی به غیر فارس ها در ایران، حذفی و نژادگرایانه است.
در سوریه، گواه تشکیل احزاب ترکمن، آشوری، سریانی و کردی هستیم که البته این آخری ها سابقه کهن تری دارند و اکنون نقش بارزی در نبرد علیه دیکتاتوری بشار اسد بازی می کنند و گفته می شود پس از حوادث نیمه ژوئیه امسال (۲۰۱۲)، برخی از شهرهای کردنشین سوریه را آزاد کرده اند. عدم حضور ارتش آزاد سوریه در مناطق کردنشین باعث شده تا مبارزه مردم کرد عمدتا جنبه مسالمت آمیز پیدا کند.
در دهه های گذشته و طی فعالیت های مسلحانه حزب کارگران کردستان ترکیه (پ ک ک)، عناصری از کردهای سوریه به آن پیوسته و در نبردهایش علیه نیروهای دولتی ترکیه شرکت داشته اند. هم اکنون یکی از احزاب بانفوذ کردهای سوریه، حزب اتحاد دموکراتیک نام دارد که هوادار “پ ک ک” است. این حزب شورایی را به نام “شورای خلق غرب کردستان” تشکیل داده است. نیز ۱۲ حزب دیگر سنتی کردهای سوریه، شورایی را به نام ” شورای ملی کرد” تشکیل داده اند تا با “شورای ملی سوریه” و سایر نهادهای اپوزیسیون سوریه در تعامل باشد.
در ماه های اخیر رهبری اقلیم کردستان عراق کوشیده است تا با آموزش نظامی و میانجیگری میان احزاب و سازمان های سیاسی کرد سوریه به مبارزه آنان در سوریه کمک کند. در یازدهم ژوئیه امسال (۲۰۱۲) احزاب کرد سوریه موافقت نامه ای را زیر نظارت مسعود بارزانی رییس اقلیم کردستان عراق امضا کردند.
به موجب این موافقت نامه “هیات عالی کرد” در سوریه تشکیل شد که “شورای ملی کرد” و “شورای خلق غرب کردستان” را در بر می گیرد. بارزانی به این ترتیب توانست دو گروه عمده کردهای سوریه را به هم نزدیک کند.
این امر، ناخشنودی ترکیه را برانگیخته است. رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه، رژیم سوریه را متهم کرده که چندین منطقه شمال سوریه هم مرز با ترکیه را در اختیار حزب پ ک ک قرار داده است. اشاره وی به نقش حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوریه است که هوادار پ ک ک است.
اغلب گروه های سیاسی کرد در سوریه خواهان حق تعیین سرنوشت و درج آن در قانون اساسی جدید سوریه هستند اما این امر با مخالفت شورای ملی سوریه رو به رو شده است. این گروه ها حق تعیین سرنوشت را اکنون در ایجاد اقلیم فدرال کرد در سوریه ترجمه می کنند. البته برخی از شخصیت های کرد نظیر عبدالباسط سیدا رییس کنونی شورای ملی سوریه فقط خواستار برقراری نظام نامتمرکز در سوریه هستند.
تحولات سوریه و تغییر حاکمیت آن نه تنها بر حکومت ایران بلکه بر مبارزه ملیت هاى غیر فارس و بخصوص بر مبارزه خلق کرد در ایران تاثیر خواهد نهاد.
*یوسف عزیزی بنی طُرُف عضو هیأت دبیران کانون نویسندگان ایران و عضو افتخاری انجمن قلم بریتانیا است و به شغل روزنامه نگاری اشتغال دارد. او به دو زبان عربی و فارسی قلم می زند و تاکنون ۲۴ کتاب و صدها مقاله در مطبوعات عربی و فارسی منتشر کرده است.
