بیش از ۴۰ سال است که همه ساله در فاصله ی ۱۲ تا ۱۴ جولای (۲۱ تا ۲۳ تیرماه) گروه کثیری از ارامنه مقیم ایران، برای زیارت یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح (ع) که در حدود نیمه قرن اول میلادی از عراق به آذربایجان آمده و در آنجا شهید شده است، به کلیسای تادئوس قدیس که بخشی از مجموعه تادائی وانک است، می روند.
به علت تقارن انتشار این شماره از مجله با روزهای برگزاری مراسم، بی مناسبت ندیدیم ضمن گزارشی، خوانندگان محترم را در جریان سوابق تاریخی این مراسم و چگونگی احداث مجموعه مذهبی یاد شده قرار دهیم. با این توضیح که بخشی از اطلاعات مربوطه از یادداشت های آقای”وارطان داودیان” مورد استفاده قرار گرفته است.
تادائی وانک یعنی چه؟
(وانک) در زبان ارمنی به معنای مجموعه ی بزرگ کلیسایی است که در آن مدرسه ی علوم دینیه نیز وجود داشته باشد و تادائی وانک مجموعه ای از تاسیسات مذهبی مسیحیان (شامل کلیسا ، زیارتگاه و مدرسه علوم دینی) است و تا سال ۱۸۳۳ میلادی، مقر و مرکز خلیفه گری کل ارامنه آذربایجان نیز بوده است.
این مجموعه بر سر راه خوی به ماکو، در ناحیه (به به جیک) بخش سیاه چشمه، بین کوههای بلند قرار گرفته و تا تبریز ۲۵۰ کیلومتر فاصله دارد و به علت اینکه قسمتی از آن با سنگ سیاه ساخته شده، در بین اهالی بومی منطقه به (قره کلیسا) نیز شهرت دارد.
تاریخ دقیق بنای این مجموعه مشخص نیست، اما با مطالعه ی جسته گریخته ای که مورخان مختلف درباره آن نوشته اند، چنین استنباط می شود که حدود یک چهارم آن در قرن چهارم میلادی و پس از رسمیت یافتن آیین مسیحیت در ارمنستان ساخته شده و تاریخ احداث قسمت شرقی آن با سنگ سیاه به قرن ششم میلادی می رسد. همچنین اسناد تاریخی دلالت بر این دارد که بنای کلیسا بر اثر زلزله عظیم سال ۱۳۱۶ میلادی کاملاً ویران و در سال ۱۳۲۹ میلادی، مجدداً بازسازی شده است.
ظاهراً حدود دو قرن بعد نیز، بار دیگر بر اثر زلزله یا حادثه ای دیگر، بنای این مجموعه ویران شده، زیرا اسنادی در دست است که ثابت می کند در سال ۶۴۴ یا ۶۴۵ هجری قمری نیز تجدید بنا شده است. همچنین، در زمان قاجاریه، عباس میرزا (نایب السلطنه) تزیینات سنگی جالبی به آن افزوده و چون در کلیسای این مجموعه فرامینی از شاه عباس اول صفوی دایر بر حمایت دولت ارامنه موجود است، بعید به نظر نمی رسد که هنگام سلطنت صفویان و بخصوص شاه عباس نیز برخی تاسیسات مجموعه احداث یا بازسازی شده باشد.
تادئوس کیست؟
به طوری که از تاریخ بر می آید پس از رستاخیز حضرت عیسی مسیح و در اوایل قرن اول میلادی (تادئوس) که یکی از حواریون آن حضرت و جزو مروجین مسیحیت بود، به فرمان مسیح برای اشاعه ی دین جدید و بازداشتن مردم از بت پرستی به ناحیه ای که بعدها به ارمنستان موسوم شد، اعزام گردید.
این ناحیه که بعدها بین ایران، ترکیه و اتحاد جماهیر شوروی (سابق) تقسیم شد، از اراضی جنوب دریای سیاه و غرب آسیای صغیر و سواحل جنوب غربی دریای خزر از یک طرف، و از قفقاز و فلات آذربایجان و دشت بین النهرین از طرف دیگر امتداد داشت و شخصی به نام (ساناردوک) بر آن حکمرانی می کرد.
فعالیت مذهبی تادئوس، در حیطه ی فرمانروایی ساناردوک بسیار ثمر بخش بود و در مدتی کوتاه، عده ی زیادی از بت پرستان، که ساندخت ( دختر پادشاه) نیز جزو آنان بود به مسیحیت گرویدند.
سارنادوک که از یک سو خود بت پرست بود، و از سوی دیگر تحت تاثیر متنفذین بت پرست قرار داشت، اقدام به قلع و قمع ایمان آوردندگان به مسیح کرد و در این رابطه، حتی دختر خود را نیز به قتل رساند و سپس دستور داد تا تادئوس را نیز بازداشت کنند و بعد از شکنجه های بسیار به شهادت برسانند.
بعد از کشته شدن تادئوس، یکی دیگر از حواریون مسیح، به نام (باردوقی مه اوس) به آن سرزمین وارد شد و کوشید تا راه وی را ادامه دهد، اما او نیز سرنوشتی شبیه مروج قبلی داشت و با دستور سارنادوک شهید شد.
بعدها، ظاهراً در قرن چهارم میلادی هنگامی که دین مسیح در قسمتهای وسیعی از آن منطقه رسمیت یافت، پیروان مسیح بر سر مزار آن دو که اولین پیام آوران مسیحیت به آن منطقه بودند، نمازخانه هایی ساختند.
نظری به ساختمان مجموعه
منابع تاریخی ارمنی دلالت بر این دارند که تادئوس وقتی به این منطقه رسید، در محلی که فعلاً قره کلیسا واقع است، صلیبی بر افراشت و در سایه ی آن به تبلیغ دین مسیحیت در قبال بت پرستی پرداخت و در همان جا نیز کشته و دفن شد و به همین جهت، حدود سه چهارم کل ساختمان به شکل صلیب و با سنگهای سفید ساخته شده و عمارت قره کلیسا در امتداد آن قرار دارد.
این کلیسا بر روی چهار ستون بزرگ و مستحکم سنگی استوار است و هر دو قسمت آن دارای گنبدهایی است که قدمت یکی از آنها به حدود ۶۶۰ سال قبل می رسد.
این دو کلیسا در قسمت وسط به وسیله ی سنگهای سفید به هم مربوط شده و از داخل و خارج، شکل یک کلیسای واحد را دارد. دیوارهای کلیسا از سطح زمین تا سقف به سه بخش تقسیم شده است:
از پایه تا ارتفاع یک متری با سنگهای تراشیده شده و ساده ای ساخته شده و هیچ گونه تزییناتی ندارد.
بر بالای این قسمت، به طول دو متر، در فواصل منظم و یکسان، سر درهایی به شکل قوسهای طاقی با پایه های متحدالشکل کنده کاری شده و داخل آنها، تصاویر زیبایی از حضرت مسیح (ع) و قدیسین و حواریون حک شده است.
در این قسمت از دیوار، که تا سقف ادامه دارد و همه ی سطوح خارجی اطراف کلیسا را در برگرفته و شکل بسیار چشم نوازی به بنا داده، تصاویر قدیسین، گیاهان و پرندگان نقش بسته و در حد فاصل قسمتهای سه گانه ی دیوار، نوار ظریفی از سنگ حجازی شده، که مانند کمربندی ساختمان را دور می زند، تعبیه شده است. اطراف محوطه کلیسا را دیوار ضخیمی احاطه کرده و در چهار گوشه ی آن برجهایی برای دیده بانی و مراقبت از کلیسا ساخته شده و در اطراف قسمت داخلی دیوارها که مشرف بر صحن مجموعه است، حجره هایی به چشم می خورد که روزگاری محل اقامت محصلان علوم دینی بوده است.
در حوالی مدخل ورودی این کلیسا ناقوسخانه واقع شده است که روی چهار ستون عظیم و مستحکم سنگی بنا شده و حالتی نیمه تمام دارد و به نظر می رسد در سالهای اخیر ساخته شده باشد.
این مجموعه زیبای مذهبی که بین کوههایی حداقل به ارتفاع ۸۰۰ متر محصور است، علاوه بر قدمت تاریخی خود و ارزشی که از نظر نمایش معماری کلیسایی ارمنی دارد، از جهت اینکه مدت نسبتاً زیادی در خدمت تدریس علوم دینی مسیحیان بوده و مروجین زیادی تعلیم داده، نیز حایز اهمیت است. با این وجود، اینک سالهاست که خالی از سکنه است و حتی متولی هم ندارد و تنها سالی چند روز، آن هم به مناسبت بزرگداشت تادئوس قدیس، درهایش به روی ارامنه ی ایران و ارمنیانی که از ارمنستان و ترکیه به زیارت آن می آیند باز می شود.
لازم به یادآوری است که کلیسای مورد بحث، جزو آثار و ابنیه کشور محسوب می شود و طی چند سال گذشته توسط سازمان حفاظت از آثار باستانی ایران، مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته و کوشش بر این است تا ضمن مرمت قسمتهای آسیب دیده و انجام اقداماتی که از تخریب احتمالی کلیسا جلوگیری خواهد کرد، شکل اصلی و حقیقی کلیسا همچنان حفظ شود و خللی در ظاهر آن پدید نیاید تا یکی از آثار باستانی این مملکت دچار تخریب نگردد.
