شهروند ۱۲۰۴ ـ پنجشنبه ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸
وضعیت جغرافیایی خوزستان، یا سوزیانای قدیم، بسیار شبیه به وضعیت جغرافیایی اطراف رودخانه دجله و فرات است. اطراف رودخانه کارون و جلگه خوزستان اولین بار به طور علمی توسط دو کاوشگر انگلیسی به نام های کنییر و مونت آیت در سال ۱۸۱۰ مورد بازدید واقع شد. آن ها اولین کاشفان سرچشمه های کارون و پیگیر مسیر کارون در جلگه بودند. مسافرت آن ها در سال ۱۸۱۰ میلادی شروع شد و پس از پیمودن بخش هایی از جلگه خوزستان معلوم شد که این جلگه به وسیله سه رود کرخه، کارون و جراحی آبیاری می شود. این محققان مسیر خود را در خلاف جهت کارون ادامه می دادند و هر کجا که از سختی راه باز می ایستادند راه های میان بر انتخاب می کردند. گاهی نیز بیماری یا صعوبت راه آن ها را کلا از حرکت باز می داشته است. مونت آیت شوشتر را جزو آبادترین شهرهای آن روز می داند. بناهای سنگی و دو طبقه شهر، وجود زیرزمین های گود و خنک کنده شده در دل صخره ها، پل های قدیمی، آسیاب ها و آب نماها، پل عظیم شاپور دوم بر روی رود دز، وجود حیوانات وحشی، حتی شیر، در باتلاق های اطراف دزفول و شوشتر از مسائل جالب توجه کاوشگران آن روزگار بوده است. اکثر خارجیان و سیاحان آن زمان، بیشتر به دنبال خط سیر اسکندر بوده اند. یافتن مسیری که سربازان اسکندر پیموده اند تا به تخت جمشید برسند همواره از نظر تاریخی مورد توجه بوده است. راولینسن، افسر انگلیسی و وابسته نظامی دولت انگلستان در ایران، از پیشگامان کشف سرچشمه های کارون و نقشه برداری علمی منطقه است. او در سال ۱۸۳۶ از شوش، شوشتر، دزفول، قلعه مونگاشت و مسجدسلیمان بازدید کرد و از رودخانه درگذشت. تا آن زمان اطراف این رودخانه مورد بررسی دقیق قرار نگرفته بود. او اولین اروپایی بود که توسط دو نفر دیگر به نام های اشی و آنیس وست (هر دو انگلیسی) در سال ۱۸۳۶ میلادی توانست نقشه صحیحی از جریان کارون یا اسلوب نقشه برداری تهیه کند.
آن ها سرزمین بین فرات و کارون و ترعه بهمنشیر و کارون الاعمی (کارون کور) و نهرهای آن را مطالعه کردند. دلتای بزرگ خوزستان را نیز بررسی کردند و بر آن شدند که با کشتی بخار کلیه مسیرهای قابل کشتیرانی را بپیمایند. اما به سبب وجود مشکلات تنها توانستند که با قایق خود را تا بند قیر برسانند.
شش سال بعد انگلیسی دیگری به نام سلبی نظریاتی راجع به خطوط تجارتی بین کارون با شهرها و انبارهای غله ایران داد. هدف او این بود که امکان برقراری کشتیرانی بخاری را از اهواز به سمت بالا مورد مطالعه قرار دهد. او به وسیله کشتی بخار از اهواز به سمت شعبه شطیط تا پنج مایلی، و در آب گرگر تا یک مایلی شوشتر، و در آبدر تا سیزده مایلی دزفول پیش رفت. سلبی گیاهان و جانوران جزایر بین این رودها را شرح داده است.
از دیگر کاشفان و پویندگان کارون می باید از لایارد نام برد. این کاشف انگلیسی در سالهای ۱۸۴۰ تا ۱۸۴۲ در ایلات بختیاری به هر سو مسافرت کرد. او جزو اولین کسانی است که تاریخ و زندگی ایلات اطراف کارون را به رشته تحریر درآورده و آنها را به تفصیل مجسم نموده است. با رئیس ایل بختیاری موسوم به محمدتقی خان دوستی داشته است و یادداشتهای او راجع به خوزستان که شامل سوزیانای قدیم و قسمتی از کوه بختیاری است تا مدتی بهترین منبع درباره این سرزمین محسوب می شد. لایارد برخلاف تمام پویندگان قبلی مسیر موافق جهت آب کارون را پیمود، همان مسیری که در سال های بعد توسط ایرانی ها و کاشفان جوان بارها پیموده شده است.
او از اصفهان به بختیاری آمد و شهری که بیشتر مورد توجه قرار داد، مالمیر (ایذه فعلی) بود. نظر لایارد، که بعدها با کشفیات جدید باستان شناسی نیز سازگار درآمد، این بود که ایذه یا ایزح پایتختی بوده که قبل از پایتختی پازارگاد رونق داشته است. آثار باستانی مالمیر باعث شد که او این محل را از نظر باستان شناسی مهمترین موضع در تمام سرزمین بختیاری قلمداد کند. لایارد در تنگه های مختلف اطراف کارون انواع حجاریها و نقش هایی یافت که در صخره کنده شده بودند. او از خطوط میخی در داخل این تنگه ها رونوشت برداشت که در سالهای بعد خوانده شد.
بررسی زمین شناختی منطقه بختیاری و خوزستان را مدیون آنیس ورت هستیم. او هم در نقشه برداری قسمت سفلای کارون کارهای شایانی کرد و هم درباره زمین شناسی سرزمین خوزستان که به وسیله رود کارون مشروب می شود مطالب زیادی نوشت.
در سال ۱۹۳۲ شخصی به نام ساویر از حکومت انگلیس مامور تحقیق در منطقه بختیاری شد تا درباره ساختن جاده و جلوگیری از نفوذ روسها به دریای آزاد مطالعاتی کند. پس از مسافرت های ساویر بود که مشخص شد عمق قسمت های مختلف کارون چگونه است. او مسیر رود را تا نزدیکی شوشتر به دقت مورد بررسی قرار داد و نتیجه ی این عملیات را در همان سال منتشر کرد.
از زردکوه تا خوزستان
سرزمین کوهستانی بختیاری در امتداد کوه های زاگرس قرار گرفته است و از شمال به اصفهان، خوانسار، گلپایگان و خمین، از مشرق به کوه های کهگیلویه، از جنوب به دزفول، شوشتر، رامهرمز، و از مغرب به لرستان محدود است. این سرزمین دارای رودهای پر آب، جنگل های بلوط، مراتع و چمنزارهای سرسبز و با صفاست. کوههای مرتفع، دره های عمیق، گذرگاه های با شکوه و بلند، صخره های شگفت آور و برفچالهای طبیعی یکی از بی نظیرترین مناطق ایران را به وجود آورده است. سه رود معروف کارون، زاینده رود و دز از این منطقه سرچشمه می گیرند. رشته کوه زردکوه همچون سدی مرتفع در غرب ایران میزبان باران ها و ابرهای پر باری است که عمدتا از دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس به ایران می آیند.
هوای منطقه شمالی زردکوه در تابستان معتدل و در زمستان ها بسیار سرد است. در جنوب منطقه بختیاری زمستان ها معتدل و تابستان ها گرم است. به همین دلیل است که ایل بختیاری از اول پاییز به سمت جنوب حرکت می کنند و خود را از گزند زمستان سخت شمال بختیاری نجات می دهند. پس از گذشت نوروز کم کم هوای جلگه های جنوب رو به گرمی می گذارد، ایلات به سمت ارتفاعات شمال رو می آورند و در آستانه ماه اردیبهشت خود را به مراتع ییلاقی که پر از گل های متنوع است می رسانند.
رود کارون به طول ۸۵۰ کیلومتر یگانه رود قابل کشتیرانی ایران است. مسیر کارون از بند قیر تا مصب آن جز در فاصله کوتاهی در نزدیکی اهواز، پر پیچ و خم و کوهستانی است. فاصله ی مستقیم سرچشمه آن تا خرمشهر، که به اروند رود می ریزد، فقط ۲۹۰ کیلومتر است. مساحت آبریز آن ۵۷۱۶۰ کیلومتر مربع است که ۱۸۱۳۰ کیلومتر مربع آن به رود دز تعلق دارد. بیشتر این ناحیه، جزو بخشی از سلسله زاگرس، جنگلی است.
مسیر کارون را می توان به سه قسمت تقسیم کرد. مسیر علیا (۳۹۰ کیلومتر) که از سرچشمه های آن تا گتوند (که کارون وارد دشت می شود) امتداد دارد. مسیر وسطی (۸۸ کیلومتر) از گتوند تا بند قیر (که رود دز به کارون می ریزد) و مسیر سفلی، از بند قیر تا اروند رود، مسیر علیای کارون رود کوهرنگ نامیده می شود. رود کوهرنگ پس از طی حدود ۶۵ کیلومتر در نزدیکی پل علیخان به آب دوآب پیوسته و کارون را تشکیل می دهد و به جانب اهورا جریان می یابد. در قسمت علیاست که آب ونک، آب بازفت و رود خراسان که از ریزابه های مهم کارون هستند بدان می ریزند و آن را به جریانی پر قدرت مبدل می کنند. اما چون در قسمت عمده این مسیر، منطقه کوهستانی است و پرتگاه های مرتفعی دارد، قابل استفاده برای آبیاری نیست. در شوشتر کارون به دو شعبه گرگر و شطیط تقسیم می شود. رود دز نیز در همین محل به آن ها می پیوندد.
طول کارون از بند قیر تا اهواز ۷۴ کیلومتر است. عمق متوسط آن در این منطقه ۶ متر، ولی در پایین اهواز، از این رقم بسیار کمتر است. سابقا مسیر سفلای کارون در شرق اروند رود از آن جدا بود و از طریق خورموسی به دریا می ریخت.
سه بستر قدیمی در طرف چپ کارون است، که ظاهرا در گذشته کارون هر چند گاه در یکی از آن ها جریان داشته است. شط القدیمی که آغاز آن در نزدیکی سابله است و در خورموسی گسترش پیدا می کند. این مسیر ظاهرا قدیمی ترین مجرای کارون است. (شط الاعمی = رود کور، ظاهرا از آن جهت به این نام خوانده شده که غالبا مجرای آن را گل ولای پر و کور می کند) و از سابله، که ابتدای دلتای کارون است، جدا می شود و در خور سیلیج گسترش پیدا می کند.
جغرافیا نویسان دوره اسلامی نام این مجرا را دجیل یا دجله کوچک نیز گفته اند. بستر کارون از سابله تا خرمشهر ظاهرا مصنوع دست بشر است. در قرن چهارم هجری قمری به فرمان عضدالدوله دیلمی نهر عضدی بین رودهای دجله و کارون حفر شد، در ۱۷۶۵ میلادی مطابق با ۱۱۷۹ـ۱۱۸۰ هجری قمری کارون در مجرایی مصنوعی به نام “حفار” جریان یافت که همان مسیر کنونی آن است. در سال ۱۸۸۸ میلادی شرکت برادران لینچ یک سرویس کشتیرانی در کارون از خلیج تا اهواز دایر کرد و این راه به روی کشتیرانی بین المللی باز شد. بعدا سرویس قایقرانی بین بند قیر و اهواز دایر شد. در نتیجه استخراج و تصفیه نفت، کشتیرانی در رود کارون اهمیت به سزایی یافت.
چون سرچشمه کارون و زاینده رود نزدیک یکدیگر قرار دارند، شاه طهماسب اول و شاه عباس اول صفوی درصدد برآمدند که با حفر تونلی، آب کوهرنگ را به زاینده رود ملحق کنند، نخستین بار در زمان شاه طهماسب اول میر فضل الله شهرستانی حاکم اصفهان مامور انجام این کار شد. و اولین کلنگ ساختمان تونل کوهرنگ در سال ۹۶۶ هجری قمری بر فراز کوه کارکنان بر زمین زده شد و قرار بود با برش کوه کارکنان، تونلی برای الحاق این دو رود ایجاد شود. ولی حوادثی مانع انجام یافتن آن شد. شاه عباس اول نیز نتوانست این کار را به پایان برساند.
سرانجام عملیات طرح الحاق آب کوهرنگ به زاینده رود در مهرماه ۱۳۲۷ شمسی شروع شد و در مهرماه ۱۳۳۲ شمسی پایان یافت. تاسیسات آبیاری این طرح شامل قسمت های زیر است: یک سد انحرافی به ارتفاع ۱۶ متر، یک تونل آبرسان به شکل نعل و به طول ۲۸۴۱ متر که سطح مقطع دهانه آن در حدود ۱۳۵/ ۱ متر و ظرفیتش ۳۵ متر مکعب در ثانیه است، و یک سرسره آبریز به ارتفاع ۶۵ متر. اجرای قسمت اول تاسیسات تکمیلی کوهرنگ که شامل سد و تونل انحرافی دوم است، از اول شهریور ماه ۱۳۵۰ آغاز شده است که در حال حاضر مورد بهره برداری قرار دارد.
در منطقه آبریز کارون از گذشته بسیار دور سدهای نیرومندی ساخته اند. از آن جمله در زمان ساسانیان تاسیساتی از جمله بند قیر ساخته شده که هنوز پابرجاست. تاسیسات آبیاری شوشتر از پیش از اسلام سابقه داشته است. بر طبق روایات اردشیر اول ساسانی درصدد احداث سدی بر روی رود کارون برآمد. اما کارهای ساختمانی در عهد شاپور توسط اسرای رومی و والریانوس عملی شد، و به همین جهت، این بند به بند قیصر معروف گردید. برای اخراج این طرح ابتدا مجرای آب گرگر را حفر کردند تا آب را از آن سوی منحرف سازند، سپس بند قیصر را ساختند و بستر رود را در بالای بند با تخته سنگ های عظیم مفروش کردند، و سنگها را با آهن با هم جفت و محکم ساختند. این فرش سنگی را شادروان می گفتند. و بعدها این اسم به خود بند نیز اطلاق شد. پس از اتمام کار در مقابل آب گرگر سدی بستند به نام میزان. این تاسیسات از عجایب عالم آن موقع به شمار می رفته است. پل شوشتر یا شادروان بر بند قیصر نیز ظاهرا از تاسیسات عهد ساسانی بوده است.
در دو طرف بند گرگر کانالهایی است که آب مورد نیاز آسیاب های آبی را که در زیر بند و در دو طرف ساحل رود گرگر قرار دارند تامین می کند. تعداد این آسیاب ها سابقا ۲۵ دستگاه بوده، ولی اینک با رواج آسیاب های موتوری، تعداد کمی از آن ها کار می کند. آبی که در تنوره آسیاب ها جریان می یابد، بعدا به صورت آبشارهای زیبایی به رود گرگر فرو می ریزد. منظره این آبشارها، مخصوصا آبشارهای ساحل چپ، که از درون صخره ها بیرون می آیند، بسیار جالب است. اطراف آبشارها یکی از تفریح گاه های مردم شوشتر است.
کارون با داشتن شدت جریان آبی به میزان ۶۲۸ متر مکعب در ثانیه یکی از پر آب ترین رودهای ایران است. پهنای کارون به تفاوت بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ متر است که در جنوب اهواز به ۴۰۰ متر و در حوالی خرمشهر به ۹۰۰ متر می رسد. کارون در قسمت سفلی از ساحل تا نزدیکی اهواز قابل کشتیرانی است. بهترین فصل کشتیرانی در کارون از دی تا مرداد، و فصل پایین بودن آب از مرداد تا شروع باران های پاییزی است. در خلیج فارس دو بار مد در شبانه روز صورت می گیرد. در این مواقع است که کشتی های بزرگ می توانند تا خرمشهر پیش بیایند. در سال ۱۳۵۵ سد کارون در شمال شرقی مسجدسلیمان احداث شد که از اقدامات بسیار مفید و ثمربخش در احیای آبادی و عمران دشت خوزستان است. سد کارون به ارتفاع ۳۰۰ متر و طول تاج ۳۸۰ متر، و گنجایش ۹/۲ میلیارد مترمکعب آب و مقدار قابل تنظیم سالانه ۲/۹ میلیارد متر مکعب، برای آبیاری حدود ۴۸۰۰۰ هکتار از اراضی جلگه حاصل خیز خوزستان پیش بینی شده است.
جانوران حوضه کارون
در اطراف کارون انواع و اقسام پرندگان و جانوران زندگی می کنند. گونه های زیادی از پرندگان مهاجر هستند و بعضی بومی منطقه، تعداد انواع آب ها به بیش از صد می رسد. از پرندگان می توان گاو چرانک، پلیکان پا خاکستری، حواصیل خاکستری، لک لک سفید، اردک سر حنایی، خوتکا، و از پرندگان شکاری عقاب ماهیگیر، عقاب دشتی، عقاب تالابی را نام برد.
در حوضه ی کارون انواع مارها، خزندگان و سگ آبی، وجود دارد و انواع ماهی از جمله کوسه تا حوالی اهواز نیز دیده می شوند. پستانداران متنوعی نیز در سواحل کوهستانی رود کارون زندگی می کنند که خرس، سیاه گوش، پلنگ، گرگ، روباه، سمور و سنجاب از آن جمله اند.
در نوشتن این مقاله از منابع زیر استفاده شده و در بعضی موارد عین عبارات آنها آمده است: ۱ـ دایره المعارف فارسی (مصاحب) ۲ـ سرزمین خلافت های شرقی، نوشته لسترنج، از انتشارات علمی و فرهنگی ۳ـ تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، نوشته آلفونس گابریل، ترجمه هومان خواجه نوری.
