سازشناسی
تاریخچه
برخی از نوشته ها ابداع سنتور را به فارابی نسبت داده اند، اما شواهد تاریخی و حفاری های باستانی نشان می دهند که در زمان بابلیان و آشوریان این ساز وجود داشته است. اولین اثری که از سازی شبیه سنتور به دست آمده است اثری است از حجاری های دوره های آشوریان و بابلیان در حدود ۶۶۹ سال قبل از میلاد که نشان می دهد این ساز توسط تسمه ای به گردن آویخته شده و به صورت ایستاده نواخته می شده است. سازی شبیه به ساز سنتور با اندکی تفاوت در کشورهای دیگر نیز به چشم می خورد. این ساز در اروپای شرقی دالسی مر و در چین یان کین نامیده می شود.
سنتور
سنتور سازی است به شکل ذوذنقه متساوی الساقین و از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مطلق است. این ساز به صورت نشسته، در حالیکه ضلع بزرگتر ساز به صورت افقی در مقابل نوازنده قرار دارد و با دو مضراب چوبی نواخته می شود. سنتور در ابعاد و اندازه های مختلفی ساخته می شود که عبارتند از: سنتور سل کوک (سنتور معمولی) ، سنتور لا کوک، سنتور بم، سنتور کروماتیک، سنتور کروماتیک بم. همچنین سنتورهایی با تعداد خرک بیشتری ساخته و به کار گرفته شده است. در این متن درباره ی سنتور معمول یا سل کوک که نُه خرک دارد صحبت می کنیم.
اجزای اصلی این ساز عبارتند از: جعبه صوتی (رزونانس)، خرک،گوشی و سیم گیر. در ساختمان این ساز از چوب های محکم نظیر گردو، آزاد و گاهی فوفل استفاده می شود.
جعبه ی صوتی (رزونانس): جعبه ی رزونانس شامل دو صفحه ذوذنقه شکل است که با کلاف به یکدیگر متصل می شوند. صفحه رو با دو گل مشبک در طرفین تزیین می شود. ضلع بزرگتر این ساز در حدود ۹۰ سانتی متر و ضلع کوچکتر آن ۳۶ سانتی متر است. داخل جعبه رزونانس پل های استوانه ای شکل در محل های معین وجود دارد. این پل ها از طرفی مانع تغییر شکل یافتن صفحه زیر و رو شده و از طرف دیگر برای ایجاد تعادل صوتی در قسمت های مختلف ساز از پل ها استفاده می شود. به این ترتیب که سازندگان و نوازندگان ساز با جابجا کردن این پل ها به صدای متعادل تر و مطلوب تری دست پیدا می کنند.
خرک
قطعه ای به شکل استوانه و از جنس چوب که ارتفاع تقریبی آن در حدود ۲ سانتی متر و قطر آن ۱.۵ سانتی متر است. تعداد خرک های سنتور ۱۸ خرک است که ۹ عدد طرف راست و ۹ عدد طرف چپ ساز قرار می گیرند و ارتفاع خرک های سمت راست کمتر از خرک های سمت چپ است. از روی هر خرک ۴ سیم که همصدا کوک می شوند می گذرند. اگر خرک های سمت چپ در فاصله یک سوم طول سیم ها قرار بگیرند، در پشت خرک یا پوزیسیون سوم فاصله اکتاو نسبت به پوزیسیون دوم شنیده می شود و از طرف دیگر معمولا خرک های سمت راست در فاصله یک نهم طول سیم ها قرار می گیرند.
گوشی
تعداد گوشی های سنتور ۷۲ عدد است که از جنس فولاد ساخته می شوند و در دسته های ۴ تایی در داخل کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشی ها به شکل مستطیل است که در قدیم این قسمت به اشکال دیگری نیز وجود داشت ولی در حال حاضر اکثرا به شکل مستطیل است. در حال حاضر نوع دیگری گوشی برای این ساز ساخته شده است که بسیار راحت تر و دقیق تر از نمونه های قبلی عمل کوک کردن را انجام می دهند.
سیم گیر
تعداد سیم گیرها نیز ۷۲ عدد است که از جنس فولاد و در دسته های ۴ تایی در داخل کلاف سمت چپ سنتور قرار می گیرند. سیم های سنتور پس از گذشتن از روی خرک ها و صفحه ساز به این قسمت توسط گره ای خاص وصل می شود.
تعداد و جنس سیم ها
سنتور ۷۲ سیم دارد که ۳۶ سیم آن در گروه های ۴ تایی روی ۹ خرک سمت راست قرار می گیرند. جنس این سیم ها اگر از آلیاژ برنج باشد رنگ آنها زرد و اگر از آلیاژ مس باشد رنگ آنها قرمز است ولی این قسمت با نام سیم زرد یا پوزیسیون اول شناخته می شود. ۳۶ سیم دیگر نیز در ردیف های ۴ تایی روی ۹ خرک سمت چپ قرار می گیرند. رنگشان نقره ای و از جنس فولاد و فنری هستند. این سیم ها پوزیسیون دوم و سوم یا سیم های سفید و پشت خرک را شامل می شوند. قطر سیم های سنتور در هر دو طرف (زرد و سفید) معمولا ۰.۴۰ است ولی بنا به نیاز نوازندگان از سیم هایی با قطرهای دیگر نیز استفاده می کنند.
وسعت
وسعت معمول صدای سنتور از ۳ اکتاو بیشتر و از ۴ اکتاو کمتر است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر می شود. خرک اول سیم های زرد سنتور تا قبل از استاد صبا نت “دو” کوک می شده ولی ایشان با مطالعه بیشتر این خرک را “می” کوک کردند. در حال حاضر این خرک نت های مختلف و متفاوتی کوک می شود. ساز سنتور با کلید سل نت خوانی می شود.
مضراب
سنتور با دو مضراب چوبی به طول ۲۴ سانتی متر نواخته می شود. جنس این مضراب ها بیشتر از چوب گردو، شمشاد و آزاد می باشد. مضراب از سه قسمت تشکیل می شود:
ـ حلقه مضراب: حالت نیم دایره دارد و زایده کوچکی به نام “دم” در انتهای آن قرار دارد و این قسمت از مضراب توسط انگشتان دست گرفته می شود.
ـ ساقه ی مضراب: ترکه باریک که حلقه ی مضراب را به سر مضراب متصل می کند.
ـ سر مضراب: این قسمت محل اصابت مضراب به سیم ها می باشد. این قسمت با پارچه نسبتا ضخیمی که اصطلاحا به آن نمد می گویند پوشیده می شود. نمد باعث می شود تا از ساز صدای لطیف تری حاصل شود. نوع دیگری مضراب نیز وجود دارد که سر مضراب نسبت به این نوع مضراب ها مقداری بزرگتر می باشد. این نمونه مضراب برای ساز زدن با مضراب بدون نمد یا به اصطلاح مضراب لخت ساخته می شود.
امکانات اجرایی ساز سنتور
این ساز تقریبا قابلیت اجرایی تمام حالت ها را دارد. انواع پاساژها و آرپژهای سریع و طولانی، دوبل نت، تریل، تکیه، ریز زدن برای کشش های طولانی، استاکاتو.
منابع:
ـ سرگذشت موسیقی ایرانی – روح الله خالقی
ـ سازشناسی موسیقی ایران _ پرویز منصوری
ـ سازشناسی موسیقی ایرانی _ ارفع اطرایی، محمد رضا درویشی
*ماهان نه رودی، فوق لیسانس موسیقی از دانشگاه هنر، نوازنده و مدرس سنتور است.
