ایرانگردی
در گوشه شرقی استان تهران، بر بلندای رشته کوه سربلند و سرفراز البرز، این قدم‌گاه آرش کمانگیر، شهری است کهن که تاریخ ساخت آن به زمان فیروز ساسانی پسر یزدگرد نخست می‌رسد. به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، و دژهای تسخیرناپذیر کوهستانی، این شهر اهمیت نظامی فراوان داشته است. هیچگاه و در هیچ دوره تاریخی پای هیچ بیگانه متجاوزی، از تاتار و تازی به این دژها نرسید.
این بوم بی‌مانند، امروزه نه به دلیل نظامی، بلکه طبیعت بسیار زیبا و آثار باستانی دیدنی آن است که ایران‌گردان و جهان‌گردان بی‌شماری را به سوی خود می‌کشاند. در زیر آسمان فیروزه‌ای این منطقه، گونه‌های درختان جنگلی مانند ارس، زرشک، شیرخشت، و گونه‌های مرغزاری، مانند درمنه، گون، باریچه، اوینس، بومادران، ماریتیغال، و گلپر در جنگل‌ها و مرغزارهای فیروزکوه به چشم می‌خورد. در این طبیعت سرسبز، پستاندارانی مانند قوچ، میش، کل، بزکوهی، آهو، گراز و پلنگ، پرندگانی مانند کبک، تیهو و دلیچه* و انواع خزندگان زندگی می‌کنند. منطقه شکار ممنوع گاوده، مهمترین زیستگاه حیات وحش در منطقه است.
آبشارها، چشمه‌سارها، و رودخانه‌های بزرگ و کوچک، مانند نم‌رود، گورسفید، ارجمند، سیاه‌رود، فره‌رود (فرح‌رود)، دلیچ‌ای (دلیچه‌آو = رودخانه دلیچه‌ها)، دیوانه‌رود و ساواشی، در این طبیعت کوهستانی، چشم اندازهای بسیار دیدنی و بی‌مانندی را به وجود آورده‌اند. چشمه آب معدنی خمده بیماران استخوانی و چشمه آب معدنی تارس بیماران سنگ کلیه را به سوی می‌خواند. آبشار امرگ یا جاودانگی نویدبخش تندرستی نوشندگانش را می‌دهد. ۱۶۰ اثر تاریخی و فرهنگی و همچنین پیست اسکی فیروزکوه در غرب این شهر، دژ تاریخی فیروزکوه، دژ تندیر، دژ سرانزا، کارونسرای گدوک، غار بورنیک، غار رودافشان، روستای جلیزجند، روستای ارجمند، گذرگاه کوهستانی یونزا (دندان اژدها)، تاریک تنگه و سرانجام تنگه ساواشی، ورزشکاران، طبیعت‌دوستان و ایران‌گردان را به سوی خود می‌خواند.
تنگه ساواشی (= سیاوشی)
یکی از مهمترین و نامی‌ترین مناطق فیروزکوه، تنگه ساواشی است. کشتزارهای حاصل‌خیز روستای جلیزجند، چشم‌اندازهای طبیعت زیبا و چمن‌زارهای سرسبز و چشم‌نواز این منطقه در کنار آبشار ۸ متری و نقش برجسته زیبایی از دوران قاجار جذابیت فراوانی در این منطقه ایجاد کرده است.
از فیروزکوه به سوی دماوند که حرکت می‌کنیم، در نزدیکی شهر به بیمارستانی بزرگ بر می‌خوریم که در کنار آن جاده‌ای فرعی قرار دارد. در ورودی این جاده تابلویی روستای جلیزجند و تنگه ساواشی را به رهگذران معرفی می‌کند. پس از طی ۱۳ کیلومتر به روستای سرسبز جلیزجند با کشتزارهای حاصل‌خیز و مرغزارهای سرسبز آن می‌رسیم. از آنجا راهپیمایی آغاز می‌شود. پس از چند دقیقه وارد نخستین تنگه می‌شویم. رود خروشان همه رهنوردان را تا کمر خیس می‌کند. در بخش پایان تنگه و در سمت راست یک نقش برجسته بسیار زیبا از دوران قاجار وجود دارد که توسط فرهادان گمنام و هنرمندان بی‌همتای ایرانی حجاری شده است. این نقش فتحعلی‌شاه قاجار را در شکارگاه و هنگام شکار گوزن با نیزه نشان می‌دهد. بزرگان و شاه‌زادگان قاجاری هم او را در این شکار همراهی می‌کنند. این نقش در سال ۱۲۳۳ هجری قمری (برابر با ۱۸۱۸ میلادی و ۱۱۹۷ خورشیدی) کنده‌کاری شده است. پس از خروج از تنگه نخست به مرغزاری سرسبز و پر از گل و گیاه ساواشی (= سیاووشی) وارد می‌شویم. جایی مناسب و گاهی سزاوار برای اطراق با عطر خوش گیاهان سودمند و شفابخش. خیز بلند امواج عطرآگین گیاهان چشم‌نواز خستگی را از تن هر رهنوردی می‌زداید. پس از طی دشت به تنگه دوم می‌رسیم که کوتاه‌تر است اما رودی به مراتب خروشان‌تر دارد. در سمت چپ این دره گذری بسیار زیبا و سرسبز به نام شاه‌نشین و دهانه‌ای غار مانند به نام تخت شاه قرار دارد. پایان دره به آبشار زیبا و ۸ متری می‌رسیم که سرمای استخوان‌سوز آن حریف می‌طلبد. از پای آبشار کوه‌پیمایی به پایان رسیده کوهنوردی آغاز می‌شود. اینجا راه دژ تندیر است. جایی که در تاریخ ایران، پای هیچ بیگانه‌ای، از تاتار و اعراب و مقدونی به آن نرسید. این دژ نخستین بار در زمان هخامنشیان ساخته شد. مقدونی متجاوز هرگز به درون آن راه نبرد. در دوران اشکانی از نخستین پایگاه‌های آغاز جنگ‌های استقلال بود. در دوران ساسانی این دژ بازسازی شده و گسترش یافت. پس از ساسانیان اسپهبدان خورشید فروانروایان بی چون و چرای کوهستان البرز بودند و بیش از دویست سال از چنین دژهایی دشمنان و دژخیمان را در مازهای کوهستان البرز به هلاکت می‌رساندند. در این سرزمین بود که سکه‌های “درهم تبری” با تصویر خسروپرویز و خط نوشته پهلوی ساسانی تا دویست سال هنوز ضرب می‌شد. از چنین دژهایی بود که این سرزمین استقلال نسبی خود را به مدت هزار سال و تا زمان شاه عباس صفوی حفظ کرد. مادر شاه عباس صفوی از این سرزمین و از خاندان اسپهبدان مازندران بود. این دژ در زمان شاه عباس بازهم بازسازی شد و جنبه نظامی خود را تا دوران معاصر حفظ کرد. هر قطعه سنگ این دژ و این تنگه، اثر از خون ایرانیان آزاده‌ای دارد که هیچگاه در طول تاریخ ایران‌زمین این واپسین پایگاه‌های استقلال و آزادگی ایران‌زمین را از دست ندادند. نام تنگه ساواشی برگرفته از نام سیاووش، این نماد بی‌گناهی، آزادگی و سرفرازی تاریخ کهن ایران‌زمین گرفته شده و اگر چنین باشد چه نام برگزیده و بجایی است.
دژ سرانزا
این دژ سرخ‌رنگ در نزدیکی شهر سرانزا، در جاده فیروزکوه سمنان قرار دارد. پس از رد شدن از تنگه سرانزا، در سمت راست جاده، بازمانده‌های این دژ بر فراز کوه با شکوه خاصی خود نمایی می‌کند. پس از طی سرانزا به گورسفید و طبیت سرسبز و رودهای خروشان آن خواهید رسید.
غار بورنیک
مهمترین غار منطقه فیروزکوه است که در فاصله ۶ کیلومتری از روستای هرانده درجنوب غربی شهر فیروزکوه قرارگرفته است. از هرانده تا غار بورنیک در حدود دو ساعت پیاده فاصله است. تالارهای زیبای غار، چکیده‌های نخودی سفید و صورتی رنگ در غار و روستای زیبای هرانده پایان هر هفته پذیرای ورزشکاران، طبیعت‌دوستان و گردشگران بسیاری است. غار بورنیک از سه تالار بزرگ تشکیل شده است. دیوارهای درون غار پوشیده از چکنده‌های گل کلمی، نخودی سفید رنگ و صورتی است و زیبایی خاصی به غار بخشیده است که نورپردازی برروی آنها جلوه ویژه‌ای به درون غار می‌دهد. این غار از نظر باستانشناسی و تاریخی نیز اهمیت فراوانی دارد و در نخستین بررسی‌ها آثاری از زندگی انسان در درون آن کشف شده است. در فصل تابستان هوای درون غار بسیار خنک و دلپذیر است.
غار رودافشان
این غار در دهکده رودافشان جاده دماوند به فیروزکوه و در کوهستان البرز مرکزی واقع است. غار رودافشان در مسیر راه کوه‌نوردان ورزیده‌ای است که به ارتفاعات منطقه صعود می‌کنند. درون غار پوشیده از مواد آهکی است که به صورت قندیل‌هایی از سقف غار آویخته شده است. همچنین در داخل غار چاله‌هایی وجود دارد که آبی زلال از دل صخره‌های سنگی آن بیرون می‌آید. ارتفاع غار به اندازهای است که به آسانی می‌توان در آن حرکت کرد. دهانه غار در ارتفاع ۱۸۰۰متری سطح دریا و در داخل قیف بزرگی به قطر ۱۰۰متر قرار گرفته است و تنها از لبه قابل دیدن است. اختلاف ارتفاع دهانه غار و بستر رود در نقطه مقابل غار حدود ۲۰۰متر است. دهانه غار بسیار گسترده و کمانی شکل است. کتیبه سنگی و نقاشی‌های پیرامون، به ارزش غار می‌افزاید.
غار اسپهبد خورشید
غار اسپهبد خورشید که به نام غار اسپهبد هم شناخته می‌شود، بر سینه‌کش کوه لردکمر قرار دارد. مردم محل این غار را به نام دیوکالی به معنی لانه دیو می‌شناسند که شاید پیوندی با اسطوره دیو سپید داشته باشد. قوس چهل متری دهانه غار، یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار طبیعی دنیا است. در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا ورودی آن ادامه دارد. ساختار این دیوار به دوره ساسانیان باز می‌گردد. در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشته است. این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده است. در یورش تازیان و همزمان با شورش مردم تبرستان، این غار پناهگاه ونداد هرمز بود. معروف‌ترین نبردی که در این غار رخ داد جنگ نابرابر «اسپهبدبانو نی‌کلا» همسر دلیر اسپهبد خورشید به همراه چهل دختر جنگجو، که دختران خود نیز در میانشان بود، با سپاه بی‌شمار تازیان بود. پس از سه ماه نبرد نابرابر، تازیان با زهرآگین کردن سرچشمه‌های آب غار، توانستند این بانوان دلاور را از پای درآورند.
پل فیروزکوه
پل فیروزکوه در جهت شرقی ـ غربی با ۹ دهنه و قوس گهواره‌یی از سنگ، آجر و ملات ساروج ساخته شده است و بر پیشانی پل که در نزد اهالی به «پل رضاشاهی» مشهور است، کتیبه‌یی سنگی به خط ثلث قراردارد که تاریخ احداث پل را ۱۳۰۶هـ. ش و به نام رضاشاه معرفی می‌کند. در دوطرف سطح پل دست‌انداز یا هره‌یی به ارتفاع یک متر ساخته شده که امنیت آمد و شد برروی آن را بیشتر می‌کند و در دو سوی ورودی شرقی پل ۲ قطعه سنگ تراش سفید که در گذشته کیلومترشمار جاده‌ها بوده به رسم یادبود آن دوره برپایه‌یی مکعب مستطیل شکل نصب شده است.
* Kestrel از خانواده شاهین
* جعفر سپهری مدرس کامپیوتر در دانشگاه های آزاد، جامع علمی کاربردی و پیام نور و مدرس رسمی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در زمینه “هواشناسی کوهستان” بوده است. او صدها مقاله در زمینه ی ایران شناسی و تاریخ علم در ایران به چاپ رسانده . سپهری از سال ۲۰۱۴ به کانادا مهاجرت کرده است.
