* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
در اثر کمبود کلسیم، فسفر و سایر مواد معدنی سختی استخوان ها از بین می رود و در نتیجه استخوان ها آمادگی شکستن پیدا می کنند. به این بیماری استئوپروز یا پوکی استخوان می گوییم. استخوان پوک با یک افتادن ساده می شکند.
چند کلمه درباره استخوان ها
ـ اسکلت انسان ۲۰۶ استخوان دارد.
ـ از نوجوانی تا اوایل دهه سوم بسیار مهم هستند که استخوان ها به حداکثر سختی خود برسند و بعد به تدریج سختی خود را از دست می دهند.
ـ در آمریکای شمالی بیش از ۱۰ میلیون نفر از پوکی استخوان رنج می برند و در بیش از سی و پنج میلیون نفر ضعف استخوان وجود دارد.
ـ در آمریکای شمالی سالیانه بیش از ۵/۱ میلیون شکستگی بر اثر پوکی استخوان به وجود می آید که با طولانی تر شدن عمر افراد بیشتر هم خواهد شد.
استئوپروز به تدریج با بالا رفتن سن به وجود می آید و در کانادا از هر ۴ زن یک نفر و از هر هشت مرد یک نفر مبتلا هستند. استخوان های ران (سر استخوان ران بیشتر)، مچ دست و ستون مهره ها بیشتر از سایر استخوان ها بر اثر استئوپروز دچار شکستگی می شوند.
تشخیص
برای تشخیص پزشک اول از همه وضع همه امکانات خطر را می سنجد مانند سن شخص، جنس (زن ـ مرد)، سابقه فامیلی، آیا بعد از ۴۰ سالگی بر اثر ضعف تراکم استخوان شکستگی استخوان داشته اند، عادات زندگی و سئوال های دیگر و اگر لازم دید درخواست آزمایش Osteodensitometrie می کند که نشان دهنده میزان مواد معدنی در استخوان ها است. استحکام استخوان ها تنها به تراکم آن بستگی ندارد بلکه به کیفیت ساختار استخوان هم مربوط می شود. تکنیک بهتری که بیشتر در کانادا برای تعیین کیفیت استخوان ها به کار می رودAbsorptiometry biophotonique توسط اشعه X نام دارد که آزمایش بدون دردیست که مقدار کمی اشعه وارد بدن شخص می شود و نتیجه آن با معدل تراکم استخوان های بالغین جوان مقایسه می شود. همین طور با آزمایش FRAX می شود امکان شکستگی استخوان را در ده سال آینده پیش بینی کرد. این امتحان توسط متخصصان سازمان بهداشت جهانی تهیه شده و شامل همه عوامل ریسک شکستگی می شود. اگر در معرض خطر شکستگی بالا باشد بیماری استئوپروز و اگر در میانگین خطر باشد osteopenia نام دارد.
استخوان ها مرتباً در حال ساختن نسوج جدید و از بین بردن نسوج قدیمی هستند و ۲ تا ۳ ماه طول می کشد که کاملاً استخوان جدیدی ساخته بشود. در هنگام رشد شخص ساختمان آن بر تخریب آن ارجحیت دارد که معمولاً تا ۳۵ سالگی طول می کشد و تا ۴۰ سالگی میزان تولید و تخریب یکسان است و بعد از آن حجم استخوان ها سالی یک دو درصد کم می شود.
در ده سال اول پس از یائسگی به علت کمبود تولید استروژن ۲ تا ۳ درصد در سال و پس از آن یک درصد در سال از تراکم استخوان ها کم می شود. در آقایان از دست دادن تراکم استخوان ها تدریجی است و از ۶۵ سالگی به بالا امکان رنج بردن از استئوپروز زیاد می شود و آمادگی برای شکستگی استخوان بیشتر می شود.
مشکلاتی که بر اثر بیماری ممکن است پیش بیاید
برای جلوگیری و یا کم کردن آثار استئوپروز مهمترین کار جلوگیری از شکستگی ها، دردها، از پا نیفتادن، کم نشدن کیفیت زندگی شخص مخصوصاً در شکستگی سر استخوان ران؛ باید به خاطر داشت که جراحی سر استخوان ران خطر مرگ دارد.
این مسائل برای مردها خطرناک تر است، زیرا وضع بدنی آنها معمولاً از زنان هم سن خود بدتر است.
وقتی که استئوپروز تشخیص داده و درمان شد امکان این که از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد و یا وضع استخوان ها را بهتر کرد بسیار زیاد است بنحوی که می شود تا ۵۰ درصد از بروز شکستگی جلوگیری کرد.
سیمپتوم های استئوپروز
ـ استئوپروز معمولاً هیچ علامتی ندارد به همین جهت به آن بیماری ساکت نام داده اند. معمولاً ضعف استخوان پس از شکستگی اغلب بر اثر افتادن ساده مشخص می شود.
ـ یک علامت اولیه معمولاً کوتاه شدن قد ۴ سانتی متر یا بیشتر می باشد که بر اثر تولید قوز در پشت شخص به علت درهم رفتن مهره ها است که می تواند دردهای شدید پشتی تولید کند.
چه اشخاصی در خطر هستند
ـ اشخاص بالاتر از ۶۵ سال
ـ اشخاصی که دچار شکستگی مهره ها شده اند.
ـ اشخاصی که در فامیلشان شکستگی بر اثر استئوپروز وجود داشته است.
ـ زنانی که یائسگی زودرس داشته اند (قبل از ۴۵ سالگی) به طور طبیعی یا بر اثر برداشتن تخمدان ها. هر چقدر بدن زنان مدت بیشتری استروژن تولید کنند امکان استئوپروز کمتر می شود. استروژن ها کمک می کنند که استخوان ها سختی خود را نگه دارند.
ـ اشخاصی که به علت یک بیماری نتوانند کلسیم را در روده ها جذب کنند مانند بیماری کرون.
ـ زنانی که یک دوره عدم خونریزی بیش از ۶ ماه داشته اند (به غیر از دوران بارداری).
ـ اشخاصی که دچار hypogonadism شده اند یعنی وضعیتی که بدن نمی تواند تستسترون کافی تولید کند.
ـ اشخاصی که بیش از سه ماه درمان کورتیکواستروئید از راه دهان داشته اند.
ـ اشخاصی که دچار آرتریت روماتوئید و یا دچار هایپرتیروئیدی شده اند که البته احتمال آن کم است.
عللی که باعث ریسک بیماری می شوند
ـ عدم تحرک بدنی
ـ تغذیه کم کلسیم در تمام مدت زندگی
ـ کمبود ویتامین D بر اثر این که مدت کمی در تابش نور خورشید قرار گرفته اند و یا در تغذیه آنها مقدار ویتامین D کم بوده، این ویتامین برای متابولیسم کلسیم بسیار مهم است.
ـ مصرف دخانیات
ـ مصرف داروهای ضد صرع و یا هپارین
ـ لاغر شدن شدید در دهه دوم زندگی
ـ وزن کمتر از ۵۷ کیلو گرم
ـ مصرف زیاد الکل
ـ مصرف زیاد کافئین (قهوه، شکلات، کولاها، نوشابه های تولید کننده انرژی)
قهوه مدر است و باعث می شود کلسیم از این راه دفع شود. متخصصان پیشنهاد می کنند که افراد مسن مواظب باشند به اندازه کافی کلسیم و ویتامین D دریافت کنند و بیش از ۳ فنجان قهوه در روز ننوشند.
پیشگیری از استئوپروز
هدف اصلی جلوگیری از شکستگی است. پیشگیری باعث می شود که بیش از ۵۰ درصد از تولید شکستگی جلوگیری شود.
باید پیشگیری از سال های جوانی شروع شود. طبق گفته سازمان بهداشت جهانی هر چه زودتر طرز زندگی سالم داشته باشیم سلامتی بهتری خواهیم داشت.
انجمن استئوپروز کانادا پیشنهاد می کند که اشخاص زیر آزمایش استئومتری را انجام دهند:
ـ زن ها و مردهای ۶۵ ساله به بالا
ـ زنان یائسه در خطر (طبق تشخیص پزشک)
ـ آقایان ۵۰ سال به بالا که در خطر باشند (طبق تشخیص پزشک)
بخش دوم و پایانی هفته آینده
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
