بر فراز بلندایی از کوهسار رمزآلود کرکس و در نزدیکی یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان، کاشان، بیش از یک هزار و هشتصد سال است که یک ساختار گنبدی شکل بر مکعبی همگون از دور خودنمایی می‌کند. آتشکده نیاسر، زیباترین و کامل‌ترین چارتاقی بازمانده از مهندسان و فن‌سالاران ایرانی در دوران ساسانی. این ساختار به دستور اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانیان پایه‌گذاری شده است. بی‌تردید دوران حکومت ساسانیان را باید دوران شکوه مهندسی و فن‌سالاری ایرانیان دانست. پل‌های عظیم، آبراهه‌های طولانی، سدهای کارآمد، کاخ‌های سر بر آسمان ساییده، دژهای دست نیافتنی و چارتاقی‌هایی که کاربرد تقویمی داشته‌اند.
این آتشکده باستانی از سنگ‌هایی که با گچ کنار یکدیگر قرار داده شده‌اند ساخته شده است. سنگ‌های به‌کار رفته در بخش‌های پایینی ساختار، به شکل طبیعی و عادی و سنگ‌های به کار رفته در قوس‌ها (کمانه‌ها) و در بخش‌های بالایی مربعی شکل و مانند آجرهای بزرگ هستند. بخش‌های زیرین ساختار با گچ پوشیده شده است. در گذشته تمامی دیوارهای پیرامون آتشکده با کنده‌کاری‌های گچی تزیین شده بودند.
گنبد اصلی آتشکده در گذشته، فروریخته که دوباره بازسازی شده است و به شکل گنبدهای دوران اسلامی فرم داده شده است و به پندار دانشمند برجسته فرانسوی، آندره گدار گنبد اصلی به شکل تخم‌مرغ بوده است.
آتشکده در بلندای کوه آرام گرفته، از این رو آتش آن از دور دیده می‌شده و همانند یک خشاب، راهنمای راهیان و رهگذران بوده. جای گرفتن در بلندای کوه به این ساختار نقش نمادین داده است. در بخش میانه چارتاقی آتشکده گودالی وجود دارد که محل افروختن آتش بوده است .
اما نکته جالب توجه در ساختار آتشکده آن است که برخی سنگ‌های به‌کار رفته در ساختمان، برش کهن‌تر و متفاوتی نسبت به بقیه دارند. این سنگ‌ها از غاری دست‌ساز که در بخش جنوبی آتشکده وجود دارد، به دست آمده و این نشان‌گر پیشینه بیشتر غار دست‌کند نسبت به آتشکده است .
چشمه و آبشار نیاسر
چند متر پایین‌تر از چشم‌انداز آتشکده نیاسر، در ارتفاع ۱۶۸۰ متری بالاتر از سطح دریا، چشمه آب تمیز و خنکی جریان می‌یابد و به روستا می‌رود تا زندگی ببخشد. این چشمه، زاینده آبشار شکوهمند نیاسر است. این چشمه از کهن‌ترین چشمه‌های شناخته شده است که در کنار آن آثار کهن از تمدن و فرهنگ ایران‌زمین یافت شده است.
نیایشگاه در کنار آب روان، نشانه پرستش آناهیتا، ایزدبانوی زایش، باروری و آب است. کمابیش در کنار بسیاری از نیایشگاه‌ها و پرستشگاه‌های آیین‌های مردم ایران، آب روان جریان دارد.
باغ تالار (تربال) و ساختمان کوشک
باغ تالار ازآثار جالب و دیدنی شهر نیاسر است که در ختان کهنسال و بسیار بلند آن زبانزد خاص و عام است. درختان سر به فلک کشیده که بسیار زیبا و دل انگیز است در این باغ کهن و زیبا که آب چشمه نیاسر در میان آن جاریست و به آبشار منتهی می‌گردد و درختان آن از این آب سیراب می‌شوند ساختار بسیار زیبا و چشمگیر بنا نهاده شده است که به کوشک تالار (تربال) معروف است.
گرمابه و آسیاب آبی
گرمابه تاریخی و آسیاب آبی از دیگر آثار تاریخی این مجموعه ساختار هستند که از دیدگاه کارشناسان و پژوهش‌های به عمل آمده و نوع معماری به کاررفته در این ساختار، گویای آن است که این گرمابه و آسیاب در دوران صفویه بنا نهاده شده است و وجه تسمیه آن نیز به همان دلیل است. نحوه انتقال آب به داخل گرمابه نیز جالب است و درخور توجه و بدین شکل است که آب از آبشار به وسیله کول‌های گلی به داخل هشت گوش زیبایی و از آنجا به داخل گرمابه هدایت می‌شد و از آنجا به کل گرمابه انتقال می‌یافت و آب شرب گرمابه نیز به وسیله کول‌های جداگانه به داخل گرمابه هدایت می‌شده که هنوز آثارش برجای مانده است. سوخت گرمابه از هیزم بوده و گرمابه دارای خزان بوده است. ورودی هشت ضلع شکل آن به‌وسیله دالان‌هایی از بیرون گرمابه جدا شده است.
اما آسیاب آبی که به وسیله آبی که از آبشار به پائین ریخته می‌شده به گردش در آمده است به این شکل کار می‌کند که آب در آغاز در داخل تنوره‌هایی ذخیره و از آنجا به‌وسیله کول باریکی از انتهای تنوره با فشار به چرخه آسیاب می‌ریزد و سنگ آسیاب را به گردش در می‌آورد و گندم و جو را آسیاب می‌کند. نوع معماری آسیاب همانند گرمابه است و باید گفت که این آسیاب تنها آسیاب شهر نبوده اما آسیاب‌های دیگر یا از کار افتاده است و یا نابود شده است وتنها آسیاب فعال شهر همین آسیاب یادشده است.
غار نیاسر
در کنار این ساختارها به گواهی شگفتی‌آور و چشمگیر دیگری از تمدن کهنسال، بی‌مانند و انسان‌ساز ایرانی می‌رسیم. این غار دست‌کن، به جز دو حفره طبیعی نزدیک ورودی‌ها، ساخت دست هنرمندان ایرانی است. بنا به گفته دانشمندان، این غار در آغاز یک نیایشگاه میترایی یا مهری بوده و تا پایان دوران اشکانیان، که آزادی دینی کمابیش وجود داشته، مورد استفاده مهرپرستان قرار می گرفته است. مهری‌ها نیایشگاه‌های مهر را در غارها می‌ساختند. در تمام بخش‌های داخلی غار، بازمانده کنده‌کاری‌ها روی دیوارها دیده می‌شود. غار از مجموعه‌ای از دالانه‌ها، راهروها، اتاق‌ها و محوطه‌های پیچ در پیچ لابیرنت (گم‌خانه‌ای شکل) به همراه تعداد زیادی چاه تشکیل شده است.
غار از سه طبقه شامل دو دالانه، یک دالان حلقه‌ای شکل و یک دالان افقی تشکیل شده است. طول راهروها و اتاق‌های غار پیچیده نیاسر، تقریباً ۶۵۰ متر با ۴۵ چاه با عمق ۱۱۸ متر است. غار از ۲۳ اتاق با اندازه‌های گوناگون با مساحت کلی ۵/۱۷۶متر مربع تشکیل شده است. نکته جالب آن است که هوای داخلی غار در هیچ نقطه‌ای تغییر چشمگیری پیدا نمی‌کند و حتی در ژرف‌ترین نقطه غار به خاطر ورودی‌های گوناگون، هوای تازه وجود دارد. بنا به پندار پیروان به کیش مهر (میترائیسم) ، خدای مهر یا خورشید در غاری در کوه‌های سنگی پدید آمده بود و به همین منظور در زمان اشکانیان (که آزادی مذهبی وجود داشته است) ایجاد شده است. در تمام بخش‌های داخلی غار، بقایای کنده کاری‌ها روی دیوارها دیده می‌شود.
البته پیدا شدن اشیایی مانند کارهای سفالی و سکه‌های دوران‌های دیگر مانند سلجوقیان و ایلخانیان نشان می‌دهد که کاربرد غار در زمان‌های بعدی فرق کرده و به منظور سر پناه و جهت اهداف دفاعی استفاده می‌شده است. رفت‌وآمد در درون غار نیاسر بسیار دشوار است و در بسیاری از مسیرها باید به حالت خزیدن حرکت کرد. بلندترین نقطه غار ۷/۱ متر است.
غار نیاسر سه طبقه دارد و از دو کانال تشکیل شده، کانالی کمابیش حلقوی و کانالی در کنار آن به‌صورت کمابیش افقی است. طول دالان‌ها و اتاق‌های این مجموعه پیچیده به دو هزار و پانصد متر می‌رسد، اما عرض آن بسیار کم و حدود یک متر است؛ مقطع تونل‌ها کمتر از یک متر مربع است. غار حلقوی دو مدخل و غار افقی چهار مدخل دارد.
غار حلقوی از هفت اتاق که در دل کوه استادانه کنده شده‌اند تشکیل شده و از طریق چاه‌ها و دالان‌های زیرزمینی به طبقات زیرین مرتبط می‌شوند. دهانه‌های این تونل در ارتفاع ۱۰۷۹ و ۱۰۸۱ متری از سطح زمین قرار دارند.
غار افقی دالانی طولانی و با شیبی ملایم به سمت بالا است. این دالان دراز به باغ زیبایی منتهی می‌شود که در مرکز آن چند اتاق ساخته شده است. در این مسیر آثاری نظیر سنگ آسیاب (برای سرپوش چاه‌ها)، آب‌انبار و مجاری ویژه‌ای دیده می‌شود.
در این مجموعه عظیم ۴۵ حلقه چاه با عمق کلی صد و هجده متر وجود دارد که سطوح گوناگون (از سطح بالایی) به هم می‌پیوندند. همچنین در این مجموعه ۲۰ اتاق با مساحت کلی صد و هفتاد و شش و نیم متر مربع وجود دارد. بزرگترین اتاق ۶/۲۸ متر مربع و کوچکترین آن ۸/۱ متر مربع است.
در هیچ یک از متن‌های تاریخی و آثار پژوهشی سده‌های کنونی و با وجود یادآوری دیگر ساختارهای تاریخی منطقه همانند آتشکده ی نیاسر (بنا شده توسط اردشیر بابکان مؤسس سلسله ی ساسانیان ) مورد اشاره قرار نگرفته است. از شگفتی‌های این غار انسان‌ساخت بودن آن است. کمبود هوا در هیچ نقطه‌ای از آن احساس نمی‌شود. حتی در ژرف‌ترین نقاط آن عمل تهویه به طور طبیعی انجام می‌گیرد و هوا به اندازه کافی وجود دارد. یکی از فرضیه‌ها در مورد منشاء تاریخی این غار بیانگر این است که در ساخت آتشکده ی نیاسر از سنگ های تراشیده شده ی حاصل از کندن غار استفاده شده است. بی‌شک زمان حفر غار بسی پیش از احداث آتشکده بوده است. روستاییان غار را غار تالار، غار ویس یا سوراخ رئیس می‌نامند.
(خواننده می‌تواند جهت آگاهی بیشتر درباره مهندسان و فن‌سالاران ایرانی در دوران باستان به ویژه اوج شکوه مهندسی در دوران ساسانی، به کتاب‌های “تاریخ مهندسی در ایران” و “تاریخ علم در ایران” نوشته استاد فرهیخته و دانشمند دانشگاه شیراز، دکتر مهدی فرشاد رجوع کند.)
* جعفر سپهری مدرس کامپیوتر در دانشگاه های آزاد، جامع علمی کاربردی و پیام نور و مدرس رسمی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در زمینه “هواشناسی کوهستان” بوده است. او صدها مقاله در زمینه ی ایران شناسی و تاریخ علم در ایران به چاپ رسانده . سپهری از سال ۲۰۱۴ به کانادا مهاجرت کرده است.
