نوجوانی و مشکلات آن/(۳)
آیا بیماری های خلقی نوجوانان بیشتر در پسران شایع اند یا دختران؟در دورۀ نوجوانی میزان ابتلای دختران به افسردگی شدید، دو برابر پسران است، ولی میزان ابتلای دختران و پسران به بیماری های افسرده خویی و اختلال دو قطبی در دورۀ نوجوانی یکسان است .
آیا امکان دارد که نوجوان من علاوه بر بیماری های خلقی، مشکلات رفتاری و هیجانی دیگری نیز داشته باشد؟
متأسفانه باید بگویم که در این زمینه، این امر یک قاعده است تا استثناء. زیرا نوجوانانی که مبتلا به بیماری های خلقی هستند، از یک تا چند تا از مشکلات هیجانی و رفتاری نیز رنج می برند. اختلال اضطرابی، اختلال بیش فعالی، کمبود توجه، اختلال رفتاری، اختلال نافرمانی، اختلال های ناشی از مصرف مواد مخدر، اختلال های تغذیه ای، از بیماری هایی هستند که با اختلال های خلقی همراه اند. هر کدام از این اختلال ها می توانند باعث بدتر و وخیم تر شدن علایم و نشانه های بیماری خلقی نوجوانان باشند.
آیا عوامل فرهنگی هم در اختلال های خلقی تاُثیر دارند؟
اگرچه بیماری های خلقی در بین نوجوانان تمام فرهنگ های مختلف دیده می شود، ولی شیوۀ برخورد و بروز علایم و نشانه های بیماری های خلقی بر اساس زمینه های فرهنگی، متفاوت اند. در امریکای شمالی و اروپا، افسردگی به عنوان غم و اندوه، بی قراری، ناامیدی و از دست دادن نشاط و شادابی بیان می شود، در حالی که افسردگی در سایر فرهنگ ها به صورت درد و ناراحتی جسمانی از قبیل سردرد، دل درد، خستگی و کوفتگی و دردهای مبهم بیان می شود. به علاوه در بعضی از فرهنگ ها، نوجوانان علیرغم داشتن علایم و نشانه های کاملاً روشن و واضح افسردگی، به طور سرسختانه تغییرات خلقی خود را انکار می کنند. برای اینکه صحبت کردن از غم و اندوه، ترس یا آشفتگی باعث شرم و خجالت خانواده می شود. به دنبال درمان رفتن در مورد ناراحتی های جسمانی بیش از ناراحتی های روانی در تمام فرهنگ ها امری عادی می باشد . در فرهنگ هایی که عدول کردن و قوی بودن از ویژگی های رایج مردان است، پسران مبتلا به افسردگی، بیماری خود را در قالب پرخاشگری و بی قراری نشان می دهند.
چگونه می توانید به نوجوان خود که مبتلا به بیماری های خلقی است کمک کنید؟
اگر یکی از علایم نگران کنندۀ ارایه شده در این سری از مطالب را در نوجوان خود مشاهده کردید، باید بلافاصله به دنبال کمک های حرفه ای و تخصصی باشید. البته باید بگویم که ممکن است نوجوان شما از بیماری های خلقی رنج ببرد، یا ممکن است مبتلا به آنها نشده باشد. با این حال، فهمیدن اینکه در ورای تغییرات هیجانی و رفتاری نوجوان شما چه چیزی وجود دارد، بسیار مهم است و این امر به طور کاملاً روشن مشخص می کند که چگونه می توانید بهترین کمک را به نوجوان خود بکنید. کاربردهای زیر برای تمام نوجوانان بسیار مفیدند، مخصوصاً برای آنهایی که از بیماری های خلقی رنج می برند.
* نوجوان خود را در کارها و فعالیت های عادی و طبیعی درگیر کنید.
* نوجوان خودرا وادار کنید که از یک برنامۀ منظم خواب پیروی کند.
* شیوۀ زندگی نوجوان خودرا در جهت کاهش فشار و استرس تغییر دهید.
* نوجوان را تشویق کنید که به تمرینات ورزشی بپردازد.
* به نوجوان خود کمک کنید که از نوشیدن موادی که روی خلق و خو تأثیر می گذارند، خودداری کند.
*مواظب و مراقب باشید که نوجوان شما از دخانیات، مشروبات الکلی و مواد مخدر استفاده نکند.
* مواظب و مراقب رفتارها، علایم و نشانه های مربوط به خودکشی باشید.
داشتن نوجوان مبتلا به بیماری های خلقی می تواند بسیار وحشتناک و فلج کننده باشد. با این حال افراد بسیار مشهوری وجود دارند که مبتلا به افسردگی شدید، افسرده خویی و اختلال دو قطبی توانسته اند موفقیت های چشمگیری به دست آورند. به عنوان مثال باربارا بوش، جیم کری، جین کلود، شریل کرو مبتلا به بیماری های خلقی بوده اند.
نوجوانان بی توجه و پر انرژی
نوجوانانی که نمی توانند توجه کنند یا نوجوانانی که انرژی فوق العاده ای دارند.
به طور کلی نوجوانان نمی توانند همانند بزرگسالان برای مدت طولانی به چیزی توجه نشان بدهند. آنها هم چنین نمی توانند خیلی منظم و تمیز باشند. به علاوه در دورۀ نوجوانی تصمیمات خود بخودی بی شماری دیده می شود و با توجه به اینکه آنها دارای انرژی فوق العاده ای هستند، همیشه می خواهند فعالیت داشته باشند و در نتیجه نمی توانند برای مدت مدیدی به چیزی توجه نشان دهند که این امر کاملاً طبیعی است.
بنابراین، چه موقع شما باید نگران مشکلات جدی ناشی از گیجی، حواس پرتی و فراموشکاری نوجوان خود باشید؟ چه موقع بی نظمی باعث به وجود آمدن نگرانی می شود؟ و چه موقع رفتارهای حاکی از انرژی، غیر قابل کنترل و بی ملاحظه به نظر می رسند؟ در اینجا می خواهیم بدانیم که پدر و مادرها چه موقع باید نگران نوجوان خود در ارتباط با مشکلات بی توجهی، پرانرژی و ترکیبی از این دو باشند؟
نوجوانان بی توجه آنهایی هستند که از هوش و استعداد کافی برخوردارند، ولی از خودشان کار نمی کشند و معمولاً انجام امور را به آخرین لحظه موکول می کنند، به طوری که تکالیف مدرسه را بعد از یادآوری های متعدد پدر و مادر انجام می دهند. بعضی از پدر و مادرها این نوع دانش آموزان را تنبل و بی انگیزه می دانند، زیرا آنها همیشه خود را خسته، بی میل و بی انگیزه نشان می دهند. نوجوانانی که مشکلات توجه دارند، به نظر جسورواصلاح نا پذیر می رسند.آنها معمولآ به دستورات داده شده، بی اعتنا هستند و به طور عمدی وانمود می کنند که سرکش و نافرمانند. رفتارهای زیر علایم نگران کننده ای هستند که نوجوانان بی توجه از خود بروز می دهند:
* در انجام تکالیف مدرسه و یا در سایر فعالیت ها، اشتباهات مبنی بر بی دقتی مرتکب می شوند و نمی توانند به جزئیات توجه کنند.
* به نظر می رسد که هیچ وقت گوش نمی کنند، حتی اگر به طور مستقیم و رودررو با آنها صحبت کنید .
* همیشه نا منظم بوده و دیر سر وقت حاضر می شوند.
* نمی توانند توجه خود را به مدت طولانی روی یک امر یا فعالیت متمرکز کرده و آن را تمام کنند .
* همیشه چیزهای مهم را گم می کنند.
* به وسیلۀ کوچکترین واقعه ای که در اطراف آنها رخ می دهد، حواس شان پرت می شود .
* از انجام دادن تکالیف مدرسه خودداری کرده و در ضمن از مدرسه نیز نفرت دارند.
* همیشه حواس شان پرت است و اغلب فراموش می کنند، چه چیزی می خواستند انجام بدهند.
این علایم نشانه های اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی هستند که به صورت مخفف گفته می شود ADHD 1. نوجوانانی که از این بیماری رنج می برند همیشه بیش فعال نیستند. مهم ترین علایم در این اختلال، بی توجهی، نامنظمی و گوش نکردن به دیگران است. متاسفانه مشکلات چنین نوجوانانی شناخته نمی شوند و آنها سال ها و شاید تا آخر عمر، با مشکلات خود تنها رها می شوند . نوجوانانی که انرژی فوق العاده دارند، افراد خانواده، دوستان و حتی بیگانگان را با رفتارهای خود به ستوه درمی آورند و آنها را مورد آزار و اذیت قرار می دهند. برای اینکه آنها خیلی بی توجه و بی پروا و خام رفتار می کنند و بی ملاحظه وسایل را جابجا می کنند. به نظر می رسد که افرادی خودسر و پر مدعا هستند و انتظار دارند که تمام خواسته هایشان بلافاصله برآورده شود و اگر چنین نباشد، عصبانی و خشمگین می شوند. با توجه به اینکه آنها بدون فکر صحبت و عمل می کنند باعث آزار و اذیت اطرافیان می شوند. به همین جهت این نوع نوجوانان به عنوان افراد بی تربیت و اذیت کننده قلمداد می شوند و در اثر چنین رفتارهایی، اغلب از طرف دوستان و افراد فامیل طرد می شوند. نوجوانان بیش فعال، معمولاً عزت نفس پایینی داشته و در روابط اجتماعی مشکلاتی دارند. متاسفانه چنین نوجوانانی از رفتار خود که باعث آزار و اذیت دیگران می شود، آگاهی ندارند.
به علاوه با توجه به مشکلاتی که از رفتار نوجوانان بیش فعال به وجود می آید، آنها نمی توانند نظم و ترتیبی به هیجانات خود بدهند. بنابراین خیلی سریع از حالت هیجانی شدید به حالت خشم و ناراحتی در می آیند. آنها خشم و عصبانیت خود را به طور ترسناکی بروز می دهند و شور و شوق شدید خود را بی محابا مطرح می کنند، البته احساسات آنها شدیدتر از دیگران نیست، آنها فقط احساسات و هیجانات خود را بی پروا و آزاد بیان می کنند. هم چنانکه دورۀ نوجوانی پیش می رود رفتارهای مخاطره آمیز و هیجان انگیز، خطرناک تر می شود و احتمال درگیر شدن نوجوان در رفتارهای خلاف، مصرف دخانیات، مصرف مواد مخدر، رفتارهای جنسی مخاطره آمیز، آسیب بدنی، جنگ و دعوا و تصادفات اتومبیل افزایش می یابد. آنها بدون توجه به پیامدهای منفی رفتارهای خود، به فعالیت های مخاطره آمیز می پردازند. پدر و مادرها متوجه می شوند که نوجوان آنها غیر قابل اعتماد و بی مسئولیت شده و هیچ گونه حساسیتی نسبت به آیندۀ خود ندارد و دربارۀ آن نگران نیست. ترکیب و هماهنگی نگرش اجتماعی و یأس و ناامیدی نوجوانان باعث می شود که نسبت به سرنوشت خود ناامید شوند. رفتارهای زیر علایم نگران کنندۀ مهمی هستند که نوجوان بیش فعال و پر انرژی از خود بروز می دهد.
*همیشه در حال جنب و جوش بوده و آرام قرار ندارد.
*نمی تواند برای مدت طولانی در یک جا آرام بنشیند و به نظر می رسد که همیشه در حال حرکت است.
* به طور کلی بدون توجه به موقعیت و زمان، همیشه پر تحرک است.
* همیشه با صدای بلند صحبت می کند و به هیچ وجه نمی تواند راحت و آرام باشد.
* همیشه عجله دارد و هیچ وقت صبر و حوصله ندارد.
* همیشه بدون ملاحظه وسط صحبت دیگران می پرد و اغلب باعث آزار و اذیت دیگران می شود، و وراج و پرحرف است.
نوجوانانی که مبتلا به این اختلال هستند، بیش فعالی یا بلند صحبت کردن را بر حسب شرایط انتخاب نمی کنند، بلکه بیش فعالی و پر تحرک بودن جزیی از آنهاست .
ADHD و اختلال مغز
مدت های طولانی تحقیقات زیادی روی این نوع اختلال انجام گرفته است . این تحقیقات نشان می دهند که علایم و نشانه های این اختلال، نتیجۀ چگونگی رشد مغز است. قسمت جلو مغز و ارتباطات موجود در آن، اعمال ما را کنترل می کنند و باعث می شوند که ما در جامعه بر اساس پذیرش اجتماعی رفتار نماییم . این قسمت به ما کمک می کند که موارد زیر را در رفتارهای خود داشته باشیم: توجه نشان بدهیم، برنامه ریزی داشته باشیم، برای مشکلات راه حل پیدا کنیم و هیجانات و حرکات خود را مورد بررسی قرار بدهیم. این قسمت از مغز همانند مرکز کنترل ترافیک هوایی و فرودگاه ها کار می کند که در آن پرواز و فرود هواپیماها کنترل می شود. اگر چنین کنترلی وجود نداشته باشد، پرواز هواپیماها نه تنها امکان پذیر نخواهد بود، بلکه خطرناک نیز است. به همین سان، وقتی نوجوانان با اطلاعات حاصل از موقعیت ها برخورد می کنند، باید بدانند که آیا بلافاصله باید عکس العمل نشان دهند یا اینکه کمی مکث کرده و بعد پاسخ دهند، یا اینکه اصلاً عکس العملی نسبت به آن نشان ندهند. قسمت پیشانی مغز به نوجوانان کمک می کند که مؤثرترین پاسخ را به اطلاعات دریافت شده از محیط و شرایط از خود بروز دهند. مطالعات و بررسی های انجام شده نشان داده اند که در نوجوانانی که مبتلا به این اختلال هستند، جریان الکتریکی، جریان خون، فعالیت مغزی و ارتباطات مغزی کمتری در قسمت پیشانی مغز انجام می گیرد. به نظر می رسد که این نارسایی ارتباطات و کمبود فعالیت در قسمت پیشانی مغز در ارتباط با دو نوع مادۀ انتقال دهنده های عصبی، یعنی ، دوپامین۲ و نوراپی نفرین۳ باشد. این دو مادۀ شیمیایی مغز به ما کمک می کنند که گوش به زنگ باشیم. نوجوانانی که مبتلا به این اختلال هستند، فعالیت کمتری در این قسمت از مغز که مسئولیت آرام سازی و تفکر در مورد امور و تمرکزکردن است، دارند. این اختلال معلول کم هوشی، تنبلی، عاصی بودن، نداشتن تلاش کافی و پرخاشگر بودن نیست.
البته باید بگویم که وقتی می بینیم که بعضی از نوجوانان بی توجه و یا بیش از اندازه پر تحرک و پر جنب وجوش هستند نباید بلافاصله فکر کنیم که آنها مبتلا به اختلال بی توجهی /بیش فعالی شده اند. برای اینکه عوامل بسیار زیادی وجود دارند که می توانند باعث شوند که نوجوانان بی توجه و بیش فعال باشند بدون اینکه اختلالی داشته باشند. در اینجا به تعدادی از این عوامل اشاره می کنم:
استرس بیش از اندازه ـ هرج و مرج و ناهماهنگی در خانواده، هرج و مرج و شرایط نامساعد مدرسه، مرگ یکی از نزدیکان، جدایی پدر و مادر، ناراحتی های جسمانی مداوم و دراز مدت، بد رفتاری پدر و مادر ناتنی.
عوامل زیستی ـ محرومیت های نهفته، نقص و مشکلات بینایی و شنوایی، اختلال های جسمانی و روانی .
مسمومیت ـ مسمومیت های ناشی از مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر، عوامل جانبی مصرف داروها و حساسیت و آلرژی نسبت به مواد غذایی.
استفاده نکردن از هوش و توانایی های ذهنی ـ کسل بودن به علت نبود انگیزش کافی در مدرسه و خانه .
سایر شرایط هیجانی یا رفتاری ـ وجود اضطراب، افسردگی شدید، اختلال دو قطبی و ناتوانایی یادگیری .
۱- Attention-Deficit / Hyperactivity Disorder
۲- Dopamine
۳- Norephinephrine
* سیاوش جمالفر، روان شناس و عضو جامعه روانکاوی انگلستان است.
