گرانمایه گشتاسپ شُد نیمور
بر او انجمن مردم نامور
«… نیمور از اقلیم چهارم است. جمشید پیشدادی ساخت و در آنجا جهت خود قصری عالی کرده بود. افعال و آثار آن هنوز باقی است و گشتاسف (گشتاسب کیانی ـ ویشتاسب هخامنشی) در او آتش‌خانه ساخت و هوایش خوب و معتدل است و در محصول و ارتفاعات مانند نطنز….»
(حمداله مستوفی ـ نزهت القلوب)
در میانه راه دلیجان به پایتخت گل ایران، محلات، آنگاه که از کویر زرنگار پا به دروازه‌های باشکوه رشته‌کوه سر بر آسمان ساییده زاگرس می‌گذارید، شهری خوش آرمیده که ریشه در ژرفای تاریخ شکوهمند ایران‌زمین دارد با شواهدی از زندگی شهرنشینی در ۴۴۰۰ سال پیش، به بیانی دیگر دو هزار و سیصد سال پیش از میلاد مسیح (۲۳۰۰BC)! هرچند که آثار زندگی از پنجاه هزار سال پیش در آن یافت شده و در نوشتار دیگری به سنگ‌نگاره‌های تیمره خواهیم پرداخت.
آوَرد، نیم‌آوَرد، مَمنور، نَیسور و تَیمور نام‌هایی است که در کتاب‌های تاریخی به این شهر … داده شده است. نیمور بخش اصلی منطقه تاریخی تَیمره بوده و آثار باستانی بر جای مانده از دوره اوج شکوه فن‌سالاری در ایران دوران ساسانیان، و همچنین ساختار باستانی خورهه از دوران اشکانیان گواهی انکارناپذیری از دیرینگی این منطقه است.
آتشکده آتشکوه
“… گویند جاسب، از بناهای یکی از امرای عسکریه، همای دختر بهمن بن اسفندیار مشهور به نیمور است و این امیر در نراق و دلیجان و دهات پشت گدار، حکومت داشته و امیر مزبور آتشکده ای در دو فرسخی نیمور در کوه آتشکوه ساخته و به وضع چهار صفحه بنا شده‌است. هنوز پایه‌هایش برقرار است و در آن سنگ‌های عریض و طویل به کار برده‌اند که هر قطعه سنگی از آن، یک زرع و نیم عرض و سه زرع طول دارد و ۱۲گره، کلفتی هر پارچه سنگ می‌شود… “.
(گنج دانش- حکیم محمد تقی خان)
یکی از شاهکارهای معماری دوران شکوهمند ساسانی، در دامنه آتشکوه و در کناره رودخانه‌ای با همین نام، چارتاقی آتشکوه است. به گفته ابن فقیه همدانی، این ساختار تا سده چهارم هجری خورشیدی برپا بوده‌است. همچنین او این ساختار را هم تراز ایوان کسری در تیسفون و نیایشگاه آناهیتا در کنگاور دانسته‌است. ساختار چهار تاقی آن دربردارنده ستون‌های سنگی استوانه‌ای شکل است که بر روی یکدیگر استوار شده‌اند. این بنا دارای اتاق‌های سرپوشیده و محلی برای برافروختن آتش بوده است. محلی که این آتشکده قرار دارد دارای طبیعت سبزی است.
جشن بیل گردانی
جشن بیل گردانی مراسمی از دوران باستان، با پیشینه‌ای بیش از دو هزار سال است که در اصل برای درخواست باران و ستایش ایزدبانوی آبها، آناهیتا (ناهید) برگزار می‌شده و از جشن‌های باستانی و پهلوانی محسوب می‌شود. این جشن پیوند تنگاتنگی با کشاورزی و زمان آبیاری کشتزارها دارد و نشانه‌ای از نبرد بی‌پایان انسان با دشواری‌های طبیعت پیرامون، به دیگر بیان همراهی با تیشتر ایزدبانوی آب آفرین در نبرد با اپوش دیو خشکسالی است.
زمان این جشن در آغاز فصل کشت بهاره بوده و گروهی از مردان نیرومند کشاورز، شاجوب (شاه‌جوب) یارود بزرگ نیمور را از محل باستانی نیمور از رودخانه انارآباد (لعل بار) لایروبی می‌کنند. لایروبی تا یک‌ماه به طول می‌کشد و هنگامی که آب رود به نخستین زیرشاخه خود که در زبان محلی وارگو نامیده می‌شود می‌رسد، مردم منطقه جشن باستانی بیل‌گردانیکه یادگار آیین‌های پهلوانی است را برگزار می‌کنند. جشنی که مردم آن را موجب برکت و افزایش آب می‌انگارند. پس از پایان لایروبی که چندین روز طول می‌کشد، اهالی به جشن و سرور پرداخته و آیین بیل‌گردانی را برپا می‌کنند.
هفت بیل در دو دسته چهارتایی و سه تایی به یکدیگر بسته می‌شود. هفت عدد مقدس آیین مهر است. بیل‌گردانان این دو گروه بیل را از راست به چپ دور سر می‌چرخانند. این در حالتی است که پای راست همواره جلو بوده و افراد باید موازنه و آرامش خود را حفظ کنند. هر کسی که تعادل خود را از دست بدهد از گردونه مسابقه کنار گذاشته خواهد شد. کسی که زمان بیشتری بیل‌ها را بگرداند برنده است و پاداش درخوری از بزرگان می‌گیرد.
غار گدار چشمه در کوه ارده و در جنوب نیمور، نیایشگاه مهر، ایزد دوستی و مهربانی بوده است.
یخچال نیمور
نمای بیرونی یخچال که به شکل گنبد مخروطی است. پهنای دیوارهای این ساختار بیش از یک متر است. نمای داخلی گنبد با آجر کار شده و شکل هندسی زیبایی را به وجود آورده است. بلندای یخچال از محل مخزن تا انتهای مخروط کمابیش ۱۰ متر است. روش کار این یخچال به این صورت بوده که میراب‌ها در فصل زمستان، برای تهیه یخ، آب قنات و یا نهرها را به حفره‌ها و گودال‌هایی که در نزدیکی خچال بوده هدایت می‌کردند. بعد از آماده شدن یخ، با کمک مردم یخ‌ها را خرد می‌کردند و روی بستری از کاه در چالهٔ یخچال می‌ریختند. پس از پر شدن چالهٔ یخچال، در آن را با گل می‌بستند و عایق‌کاری می‌کردند. در فصل تابستان در یخچال را باز کرده و از یخ آن استفاده می‌کردند. نوع ساخت یخچال و دیوارهای پهن آن، مانع از آب شدن سریع یخ می‌شده است. در فصل تابستان، یخچال‌دار، در یخچال را می‌گشود و با استفاده از ابزارهایی نظیر کلنگ و یا اره، یخ‌ها را به صورت تکه‌تکه درآورده تا انتقال آنها به نقاط مسکونی فراهم شود.
میل میلونه
“… آن بنای عجیبی است و تا امروز نقش‌های آن باقی‌اند …”. (تاریخ قم). میل میلونه بازمانده ی ساختاری شگفت از یک ساختار بسیار بزرگ و باستانی است که از سنگ و ساروج ساخته شده‌است. برخی می‌پندارندکه این ساختار برج مراقبتی برای قلعه جمشیدی بوده است. اما بعضی نیز آن را بازمانده آتشکده‌ای به نام ورنه، ایزد بهرام می‌دانند.
بند نیمور
بر روی رودخانه قم‌رود که در شمال منطقه نیمور جاری است، در دوران شکوهمند ساسانی سدی زده شده که کارکرد تأسیسات آبی آن بسیار شگفت آور است. مردم این منطقه با استفاده از این تأسیسات آبی به آبیاری زمین‌های کشاورزی می‌پرداختند. در بخشی از بند، دهانه‌ای به نام چاگور(چاه‌گور) وجود دارد که آب در آن به سرعت می‌چرخد و پایین می‌رود. بنا بر افسانه‌ای داخل چاگور، چرخی به نام چرخ الماس کار گذاشته‌است که هرچه از دهانه چاگور پایین برود، از آن طرف خرد و متلاشی بیرون می‌آید. مردم این منطقه دلیل ساخت چاگور را تضمینی برای این می‌دانند که هیچ چیز نتواند جلوی جریان آب را در کانال سد کند.
قلعه جمشیدی
از آثار باستانی شهرستان نیمور واقع در استان مرکزی است که به قلعه گبری نیز معروف است. از آثار دوره ساسانی محسوب می‌شود. تاریخ‌نگاران پیشینه این ساختار باستانی را به زمان پادشاهی جمشید شاه نسبت داده‌اند. این قلعه، دارای خندق و دروازه چوبی بوده و راه‌های پنهانی، آن را به بیرون پیوند می‌داده است. بالای دروازه قلعه، تالاری بوده که ۲۰ نفر می‌توانسته‌اند در آنجا تیراندازی کنند. درون این دژ کانال‌های زیرزمینی وجود داشته که زمین‌های کشاورزی پیرامون شهر را آبیاری می‌کرده است.
