* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
امروزه با پیشرفت های علمی و کشف راه های جدید برای درمان دیابت و تغذیه افراد مبتلا به آن، می توان از عوارض این بیماری جلوگیری کرد، ولی بهترین پیشگیری از این عوارض ناخواسته بهداشت شخص بیمار است. شخص مبتلا به حداقل ده ساعت راهنمایی نیاز دارد که نه پزشک و پرستار وقت آن را دارند و نه متخصص تغذیه و سایر متخصصان بهداشت، بنابراین بیمار باید با مطالعات شخصی این کمبود را جبران کند.
هدف این رشته مقالات جبران قطره ای از دریای این کمبودها می باشد.
بهداشت عمومی
۱ ـ بهداشت بدنی
بیماری که دچار عوارض مزمن این بیماری مانند نوروپاتی یا آتریوپاتی شده دارای پوستی شکننده است. در این حالت پوست به میزان زیادی حس کردن را از دست داده و آمادگی صدمه دیدن و زخمی شدن زیاد را دارد به طوری که حتا یک زخم کوچک می تواند تولید دردسر بزرگی کند. بنابراین برای درمان آن باید سریعا اقدام کرد. بهترین وسیله حفاظت پوست و بهداشت بدن، استحمام حداقل ۳ بار در هفته است، البته باید در نظر داشت که از آب داغ و سوزاننده استفاده نشود، زیرا به علت عدم احساس داغ بودن آب توسط شخص امکان تولید سوختگی و نکروز (نسوج مرده) وجود دارد.
۲ـ بهداشت پاها
زخم هایی که دیر خوب می شوند و دردسر زا هستند در نزد بیمارانی که دچار نوروپاتی و آتریوپاتی و همچنین عفونت های ثانوی بر اثر صدمات و سائیدگی پوست بر اثر مالش، زیاد دیده می شود. این زخم ها می تواند موجب کانگرن (قانقاریا) و قطع عضو شود که تاثیر شدیدی بر روی شخص و فامیل و جامعه دارد. می شود از بیشتر این عوارض با رعایت دقیق بهداشت پاها جلوگیری کرد. پاهای شخص بیمار باید روزانه تحت نظر گرفته شود و لای انگشتان و ناخن ها و تمام پا توسط شخص دیگر و یا خود بیمار با کمک آینه دیده شود. پاها مرتبا شسته شود (در صورت امکان سه بار در هفته با صابون یا محلول های ضد میکرب) بیمار باید از جوراب مخصوص دیابتیک و کفش بدون دوخت روی آن (ممکن است نخ دوخت روی سطح پا فشار وارد کند) و هم چنین کفی های مخصوص بیماران قندی استفاده نماید و در صورت وجود زخم باید پزشک را در جریان گذاشت.
۳ـ بهداشت دهان و دندان
دیابت معالجه نشده باعث خرابی دندان ها، و دندان های خراب موجب عفونت های لثه و لق شدن دندان ها و نشست لثه ها می شود و کرم خوردگی دندان نیز در نزد بیماران قندی بیشتر دیده می شود. در نتیجه شخص بیمار پس از آگاهی از این مطلب باید توجه بیشتری به بهداشت دهان و دندان های خود داشته باشد.
پس از هر غذا دندان ها را مسواک بزند.
لای دندان ها را با نخ مخصوص یا برس بین دندانی تمیز کند.
هر گونه عفونت و یا کرم خوردگی را فوراً درمان کند.
ورزش
ورزش برای هر نوع دیابت مفید است زیرا:
ـ باعث می شود مواد انرژی زا در عضلات مصرف شده و به حجم چربی ها اضافه نشود.
ـ حساسیت عضلات نسبت به انسولین را زیاد می کند.
ـ باعث کم شدن چربی ها شده و در نتیجه امکان عوارض عروقی را کم می کند. اشخاص دیابتیک باید مرتبا ورزش کنند ولی باید شرایط زیرا را رعایت کنند که دچار هیپوگلیسمی (کم شدن میزان قند خون) نشوند.
ـ هرگز هنگام عدم تعادل گلیسمی ورزش نکنند.
ـ هرگز در تنهایی ورزش نکنند.
ـ کسانی که با او ورزش می کنند باید بدانند که اگر شخص دچار هیپوگلیسمی شد چه باید بکنند.
ـ همیشه مقداری قند یا آب نبات همراه داشته باشند.
اگر دیابت آن ها با انسولین کنترل می شود باید به مسائل زیر هم دقت کنند:
ـ یک میان غذا یا “تنقلات” اضافه میل کنند.
ـ اگر بیمار از انسولین استفاده نمی کند ولی از سولفامیدهای کم کننده قند استفاده می کند باید قبل از ورزش مصرف آن را کم و یا به کلی قطع کند.
ـ درست است که باید بیماران را تشویق به ورزش کرد ولی از ورزش هایی که در صورت هیپوگلیسمی خطرناک می شوند باید خودداری کرد مانند کوه نوردی و غواصی.
ـ وضع قلبی عروقی بیمار باید مرتبا کنترل شود تا در صورت لزوم به طور موقت یا دائم از ورزش او جلوگیری شود.
عوامل مخصوص
یک زن دیابتیک حتا آن هایی که انسولین تزریق می کنند می توانند چند بار حامله شده و نوزادانی سالم به دنیا بیاورند و امکان باردار شدن آنها با دیگران فرقی ندارد ولی قبل از باردار شدن باید تحت کنترل پزشکی باشند وگرنه دچار عوارض ناگوار مانند سقط جنین های مکرر، نوزادان غیر طبیعی و یا نوزادان مرده شده و برای خود مادر نیز خطرات غیر قابل برگشت تولید کند. به همین دلیل یک برنامه ریزی دقیق برای باردار شدن و متد ضد بارداری مطمئن لازم است. این بارداری باید در شرایطی انجام گیرد که میزان قند خون تحت کنترل و طبیعی باشد و بیمار دچار عوارض پیش رونده بیماری نباشد و باید تحت تعلیم قرار گرفته باشد که بتواند قند خون و سایر عوارضی را که ممکن است پیش بیاید در منزل کنترل کند و هر ماه یا حداکثر هر دو ماه تحت کنترل دیابتولوژی و ژنیکولوژی قرار گیرد.
جلوگیری از بارداری
برای برنامه ریزی جهت جلوگیری از بارداری یک متد مطمئن و بی خطر لازم است زیرا متدهایی که برای افراد سالم بی خطر است برای دیابتیک ها بی خطر نیست. قند بالا بر روی دارو اثر ندارد ولی متابولیسم غیر متعادل بیمار باعث بیماری های مویرگها و رگ های بزرگ و عوامل ثانوی آن می شود، بنا براین باید این عوامل و آثار ثانویه داروها را نیز در نظر داشت. متدهای محلی بر متدهای عمومی ترجیح دارد. گذاشتن استریله داخل رحم ـ دیافراگم همراه یا بدون اسپرم کش ها بر قرص های خوردنی ترجیح دارند. بعضی داروها می توانند خطرناک باشند برای جلوگیری حتما با پزشک مشورت شود.
دخانیات
همه می دانند که استعمال سیگار برگ، پیپ و قلیان تولید بیماری های مزمن می کند و بر روی دهان و گلو و بینی و نای و ریه ها اثر دارد و باعث انفلاماسیون مزمن و عفونت و سرطان و غیره می شود، ولی برای دیابتیک ها خطر شدید بر روی سرخرگ ها دارد و آتریواسکروز سریع تر به وجود می آید و نباید صبر کرد که تورم و بیماری در رگ به وجود بیاید تا آن را ترک کرد و به محض این که شخص متوجه شد که دچار بیماری قند است باید دخانیات را ترک کرده و خود را از مسمومیت های تولید شده از توتون و عوارض آن روی بیماری نجات دهد.
رانندگی
شخص دیابتیک می تواند مانند دیگران رانندگی کند مگر این که پزشک ممنوع کرده باشد، ولی معمولا باید از رانندگی وسایل نقلیه سنگین خودداری کند و اگر موارد بیماری مانند رتینوپاتی، نوروپاتی، نفروپاتی و عوارض قلبی ـ عروقی بروز کرده باشد نباید رانندگی کند. اگر شخص انسولین مصرف می کند باید به دقت مواظب هیپوگلیسمی و درمان دیابت باشد و مواد غذایی و قند همراه داشته باشد و در صورت بروز حداقل ناراحتی رانندگی نکند و از رانندگی طولانی در شب خودداری نماید. قبل از رانندگی طولانی میزان قند را اندازه گیری کرده و هر دو ساعت یک بار مقداری مواد غذایی بخورد.
کار کردن
دیابتیک ها مانند سایرین حق کار کردن دارند و دیابت نیروی عضلانی و جسمانی شخص بیمار را تغییر نمی دهد و کنترل دیابت و داشتن معلومات درباره آن کافی است و غیبت آن ها از کار بیشتر از سایرین نیست ولی بعضی از مشاغل به علت امکان هیپوگلیسمی و عوارض مزمن بیماری مانند خلبانی هواپیما، رانندگی اتوبوس و کارهای خسته کننده مانند کار در معدن و کارهایی که در ساعات غیر معمول انجام می شود (کار در شب) و کار با ماشین های خطرناک مانند اره های مکانیکی باید با نظر پزشک انجام شود و یا ممنوع گردد.
مسافرت
شخص دیابتیک وقتی سفر می کند باید متوجه تغییر مدل زندگی و فعالیت های بدنی، تغییر تغذیه، اشکالات حمل و مقدار انسولین و تغییر ساعت باشد و قادر باشد این اشکالات را حل کند آن وقت می تواند به سفرهای داخلی یا خارجی برود یعنی تمام وسائل و داروهای لازم در مدت سفر و نامه ای از پزشک برای حمل آن ها همراه داشته باشد. همین طور برای سفرهای خارجی طولانی قبل از سفر با پزشک درباره تغییر ساعات و تغذیه و درمان با انسولین مشورت کند.
روزه گرفتن
در ماه روزه معمولا وضع خواب و تغذیه و میل خوردن شیرینی هم با ماه های دیگر فرق خواهد کرد و وضع بیمار در صورت روزه گرفتن بدتر می شود (اصولا بیمار نباید روزه بگیرد) برای بیماری که انسولین مصرف می کند گرفتن روزه ممنوع است چون باید روزی سه بار غذا و سه بار تنقلات بخورد. اگر بیمار دیابتی غیر انسولینی صد در صد بخواهد روزه بگیرد پزشک او باید با در نظر گرفتن مسائلی مانند سن بیمار، وزن بیمار، نوع دارویی که مصرف می کند، وضع بیماری و این که در نزد او مشکلات عصبی، عروقی، کلیوی و بینایی وجود دارد یا خیر، تصمیم بگیرد که اجازه ی روزه گرفتن را بدهد یا خیر.
تذکر بسیار مهم
بهداشت عمومی بیماران قندی و تعلیم و تفهیم آن به بیمار از مسائل مهم درمان به شمار می رود و بیمار باید در زندگی روزانه، به هنگام کار و حضور در جامعه آن را رعایت کند تا از امکان عوارض نامطلوب بیماری جلوگیری کرده و به درمان و راحتی زندگی خود کمک کند.
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی است.
Ataansari@videotron.ca
