شهروند ۱۱۸۳
یکی از مناطق مهم طبیعی و نزدیک به تهران منطقه طالقان است. این منطقه در شمال غربی تهران واقع شده است و گذشته از جاذبه های طبیعی و اقلیمی، وجود زمینه های فرهنگی و تاریخی ارزشمند، این منطقه را از سایر مناطق متمایز نموده است.
در کتب تاریخی و جغرافیایی قدیم طالقان را به چهار ناحیه منتسب داشته اند: گروهی طالقان را جزو دیلمستان (احسن التقاسیم فی معرفه ال اقالیم) گروهی متعلق به قزوین (اسطخری) گروه دیگری جزیی از ری قلمداد کرده اند (مانند حدود العالم که نویسنده آن مشخص نیست) و برخی ناحیه ای از طبرستان دانسته اند (طبری). فی الواقع بی مناسبت نبوده است که طالقان را جزو مناطق فوق دانسته اند شاید همگی آنها به نوعی درست گفته اند.
طالقان از جهت جنوب شرقی به منطقه تهران و ری از جهت شمال شرقی به طبرستان و مازندران و از جهت شمال غرب و غرب به منطقه دیلمان و گیلان و جنوب غرب به قزوین محدود است. بسیاری از جغرافی دانان و سیاحان مانند حمدالله مستوفی در نزهت القلوب و جوینی طالقان را ناحیه ای مستقل و مجزا دانسته اند . آثار تاریخی به جا مانده در طالقان خصوصاً دژها ، قلعه ها و دیگر آثار حکایت از قدمت چهار هزار ساله دارند.
حوزه های جنوبی طالقان در ارتباط با روستاهای تاریخی خوردین و آجین و روجین ساوجبلاغ بنابر گزارش باستانشناسان قدمتی ۱۵ هزار ساله دارند. این مناطق با تپه ی تاریخی ازبکی نظرآباد و خشتهای پخته ی معروف آن در ارتباط هستند.
طالقان از جمله مناطقی بود که بسیار دیر توسط اعراب فتح شد. موقعیت ممتاز کوهستانی، راههای صعب العبور و سردسیر بودن آن مانع از تسلط اعراب دشتی گردید.
درباره وجه تسمیه طالقان مطالب زیر گفته شده است:
طالقان از طالقون و کسانی که شهر را طلاق دادند و به کوهها رفتند گرفته شده، زیرا در زمان حسین بن علی نمی خواستند جزو سپاهیان خلیفه باشند و با او بجنگند. این نظر را بعضی ها قبول دارند و بیشتر آن را گفته های عوام می دانند، اما با بررسی اینجانب و دیدار و گفتگو با چند نفر از صد ساله های طالقان، خانواده های محترم شهیدی، بابکان ، کیا ، بابائی، اسلامی، همگی این مطلب را تائید کرده اند.
در زمان حاضر طالقان نام منطقه ای در افغانستان نیز هست که با بررسی به عمل آمده آنجا نیز همین وضعیت را در گذشته داشته و به نام طالقان مشهور شده است.
با فتح طالقان توسط اسلام ، مذهب تشیع و فرقه زیدیه در طالقان رواج یافت و طالقان مامن خاندان علوی از ظلم و جور حکام بنی عباس شد. وجود آرامگاه های متعدد هارون برادر امام رضا (ع) در جوستان، سید ضیاءالدین در خچیره، شاه محمد حنفیه در شمال دره عالی زن، همگی موید این نظر است.
جنگ های فراوانی در طالقان به وقوع پیوست. قلاع باستانی و چند هزار ساله ی طالقان به دست زیدیه و سپس امرای دیلمیان بازسازی و احیا شد. طالقان در دوران اسلامی و قبل از آن پناهگاه فرقه های نحل بوده است. در بررسی مذاهب و ادیان اصطلاح ملل و نحل بدین معنی است که ملل مذاهب مقبول و پذیرفته شده و مشروع و نحل مذاهب رذیله و مطرود است. طالقان مامن زیدیه و اسماعیلیه یعنی فرقه عهد غلات شیعه گردید.
آثار باستانی از مذهب میترائیسم و مهرپرستی نیز در ارتفاعات طالقان دیده می شود. در متون میترائیسم، کوه به لحاظ بلندی دور از دسترس بودن مفهومی اسطوره ای و مقدس داشته است. طالقان در دوره اسلامی به جهت ارزش استراتژیکی آن جزو قلمرو دیلمیان، آل زیار، آل بویه، زیدیه، علویان و رویان مازندران، سادات مرعشی، باطنیان اسماعیله و نیز سلسله سادات آل کیای گیلان بوده است.
در گذشته چهل قلعه ای که مورد استفاده اسماعیلیه قرار گرفته در طالقان وجود داشته که اکثراً توسط سپاه مغول و شخص هلاکوخان آخرین بار تسخیر و تخریب شده است. بسیاری از این قلعه ها را قلعه گبری می نامیده اند. هنوز آثار قلاع سگران (سه گبران) آن مانده است. بیشترین لطمه را طالقان از تهاجم مغولان دید و بعد از پایان کار مغولان تا روی کار آمدن صفویان در حکومت آل کیا در دیلمان و گیلان طالقان مورد توجه واقع و پایتخت تابستانی سادات آل کیا می شود. آثار خدمات آل کیا در کندن جوی ها و قنات ها و کاشت درختان در طالقان موجود است.
در اوایل حکومت صفویان طالقان به علت نزدیکی به پایتخت ـ قزوین ـ جزیی از قزوین محسوب شده است. حتی در زمان صفویه طرحی برای انتقال آب طالقان یعی رودخانه شاهرود به قزوین در نظر گرفته شده که با مرگ شاه طهماسب و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان منتفی شده است. بقایای نهر بزرگ طالقان در کوههای جنوبی طالقان به خوبی مشهود است. در روزگار قاجاریه طالقان اعتبار بیشتری یافت و قسمت عمده شیر و لبنیات و گوشت تهران را تامین می کرد.
در این دوره مشاهیر بزرگی از طالقان برخاسته اند که از مهمترین آنها می توان به درویش خان ( غلام حسین درویش) استاد مسلم موسیقی ایرانی و بزرگان و هنرمندانی از جمله خطاطان بزرگی همچون درویش عبدالمجید طالقانی استاد خط شکسته، میر عماد و استاد امیرحسین امیرخانی اشاره کرد.
اسامی روستاهای طالقان بسیار دل انگیز است. اسامی بیشتر فارسی قدیمی ست و کمتر ریشه عربی دارد. روستاهایی چون: مهران، پراچان، دنبلید، گته ده (به معنای ده بزرگ)، گراب (آبی که برای گری خوب بوده است) لنبران (جایی که می توان استراحت کنی) ناریان، آسکان، دهدر، دراپی (یعنی پی دره) مرجان، وشته، فشندک (فشند کوچک)…
فرهنگ عامه و فولکلور در ابعاد گسترده و زنده ای جاری است. منظومه ی عاشقانه ی عزیز و نگار که جدای از ارزش های فرهنگی و مردم شناسی از جهت ادبی و زبان شناسی درخور تامل است. منظومه ی مورد نظر تماماً دراماتیک است . این داستان در میان مردم طالقان تا مناطق دوری از گیلان و مازندران رواج دارد. موسیقی نواحی طالقان در زمره ارزنده ترین موسیقی های شبانی محسوب می شود.
طالقان حدود ۱۳۰۰ کیلومتر مربع به طول ۹۵ کیلومتر و عرض ۵ تا ۳۰ کیلومتر شبیه یک ماهی بزرگ است ماهی که سر و ته آن باریک و شکم آن پهن است. هیچ کدام از ییلاقات اطراف تهران دره ی طالقان را ندارند.
طالقان از ۸۵ پارچه آبادی تشکیل شده که از سه قسمت بالا طالقان، میان طالقان و پائین طالقان تشکیل شده است. اکثر روستاها در اطراف و امتداد رودخانه شاهرود استقرار یافته و تراکم روستاها در میان طالقان بیشتر است به این دلیل است که عرض طالقان در این قسمت از همه جای طالقان پهن تر است.
در سالهای اخیر روستای شهرک که مرکز طالقان بود، شهر طالقان نام گرفت. شهرک در میان طالقان و اخیراً در ساحل شرقی دریاچه سد طالقان قرار گرفته که در سالهای اخیر شعب بانک و دیگر امکانات در آن ایجاد شده است.
رودخانه شاهرود از شرق کوههای طالقان عمدتاً از گردنه عسلک سرچشمه گرفته و پس از اضافه شدن شعبات متعدد گراب، گته ده، آسکان و دهدر، ناریان رود، خچیره، پراچان، عالی زن، اورازان، کرود، کرکبود و شعبات کوچک و متعدد دیگری که تعداد آن به ۷۰ شعبه می رسد، در دشت مسطحی جریان یافته تا به محل فعلی سد طالقان به نام تنگه ی میر می رسد. در حقیقت یکصد هزار سال پیش در محل تنگه فعلی میر دریاچه بزرگی بوده است که با شکست این تنگه آب دریاچه تخلیه گشته است. وجود صدها ترانشه به صورت دشت های متعدد موید این مطلب است .
رودخانه پس از سد طالقان و پیوستن به رودخانه الموت به قزل اوزن ریخته و سپس سفید رود می شود.
طالقان دارای ۳۸ قله ی بالای چهار هزار متر است که معروفترین آنها شاه البرز به ارتفاع ۴۲۵۰ متر ، سات ۴۱۰۰ متر، کلوان ۴۰۸۰ متر ، میش چال ۴۰۷۰ متر ، گردون کوه ۴۳۳۸ متر است.
برای رسیدن به طالقان از جاده اتوبان تهران قزوین ۴۰ کیلومتر مانده به قزوین وارد جاده زیاران شده پس از رد شدن از زیاران، ابراهیم آباد، گردنه ابراهیم آباد، وارد دره طالقان شده و به شهرک طالقان می رسیم.
بهترین راه صعود به کوه معروف طالقان روستای حسنجون در میان طالقان است. ارتفاعات خط الراس طالقان را می توان از خشتچال در منطقه الموت شروع کرد و سپس به زیورچال، سیاه کول و مادیان کول که حدود ۱۵۰ متر کمتر از شاه البرز ارتفاع دارند رسید و سپس شاه البرز به موازات سیالان (۴۲۵۰ متر) که در الموت واقع است و بعد قله سات ۴۱۰۰ متر در شرق شاه البرز از طریق روستای گزینان و گردنه تنورکان صعود کرد .
در شرق سات رمضان دره، قله ی کلوان، ۴۰۸۰ متر و سپس میش چال ۴۰۷۰ متر گردنه هزار چم و قله گردون کوه ۴۳۳۸ متر قرار دارند.
طالقان از طریق رشته کوههای تخت سلیمان یعنی قلل ستاره ۴۲۴۰ متر، گردونکوه ۴۴۰۰ متر، لشگرک بزرگ ۴۲۵۰ متر و لشگرک کوچک ۴۱۸۴ متر با مازندران یعنی کلاردشت و تنکابن هم مرز است. دو قله مرتفع و بسیار زیبای آلاله سر ۴۰۵۰ متر و ماسه چال و زرین کوه ۴۲۰۰ متر در منتهی الیه شمال شرقی طالقان قرار دارند. برای صعود به آلاله سر از مسیر طالقان باید از روستای ناریان در بالا طالقان حرکت کرد و راه صعود از طریق گردنه سیاه لیز، محور ارتباطی طالقان به انگوران و دلیر و الیت در مازندران است. برای صعود به ماسه چال نیز از ناریان می توان به آن صعود کرد و از طریق قله ماسه چال راه قدیمی و بسیار زیبای دلیر از دامنه شمالی ماسه چال می گذرد. مسیر دهدر نسبتاً طولانی ولی راحت تر از مسیر ناریان جهت قله های ماسه چال و زرین کوه است. مسیر دیگری که بسیار زیباست از دراپی نزدیک گراب به گردنه سیالیز و زرین کوه می رود.
قلل کله سنگ به ارتفاع ۳۷۰۰ متر از طریق دنبلید و گردنه مالخانی راه ارتباطی طالقان و الموت نیز از این طریق است. برای صعود به قله وجین (۳۶۰۰ متر) در غرب کله سنگ از طریق مهران می توان رفت.
برای صعود به قلل ناز و کاهار به ارتفاع ۴۰۵۰ متر در منتهی الیه شرق طالقان می توان از روستای گته ده آغاز کرد و سپس به دختر قلعه رفت و از آنجا به یال سیرابشم و آنگاه قله کاهار بزرگ (کهار به معنای بز نر جوان) سپس می توان روی خط الراس به کوه کاهار ۴۰۰۰ متر و قله ناز ۴۱۵۰ متر رسید. از قله ناز قلل جنوبی طالقان را می توان بازدید کرد. عموماً قلل جنوبی نزدیک به ۴۰۰۰ متر و کمتر است. ابتدا گردنه ماشنو ، پس از آن قله کروچ و سپس قله ی خاکرود قرار دارند، از اینها که رد شویم به قله ورکش بزرگ و خرده ورکش و سپس ایوانک و قله شاه کرم می رسیم.
قله شاه کرم در بالای روستای اورازان قرار گرفته است. از شاه کرم به سمت غرب گردنه سی رود و بعد از آن قله یما قرار گرفته و در غرب آن گزانایورد و سپس قله قزان چال و گردنه کویورد پدیدار می گردند. قله خرسان کول در جنوب شهر طالقان (مرکز طالقان) و در قسمت غرب آن قله ارژنگ قرار دارد که بقایای قلعه قدیمی ویران شده در نوک قله ارژنگ مشهود است. قله ی ارژنگ در جنوب روستای میناوند تنها روستای ترک زبان طالقان است.
مسیرهای پیاده روی بی نظیری در طالقان وجود دارد که به چند مسیر عمده آن که نسبتاً تاریخی نیز هستند، اشاره می شود:
راه کندوان جاده چالوس به آزادبر، گردنه عسلک، گراب، گته ده، جوستان و روزهای مناسب برای این پیاده روی اواخر بهار تا اوایل پائیز است.
مسیر جوستان، گته ده، دراپی، گردنه سیاه لیز، انگوران، دلیر و الیت، دزد بند، جاده چالوس.
مسیر جوستان، ناریان، گردنه ماسه چال، دلیر الیت، دزدبند، جاده چالوس .
مسیر جوستان، دیزان، پراچان، گردنه لشگرک، حصار چال، علم کوه، کلاردشت، مناسب تابستان و اوایل پائیز .
مسیر جوستان، دره عالی زن، قهوه خانه میرزا حسین (در حال حاضر وجود ندارد) لرزنده چاک، گردنه شیر بشم، نرگس ها، دره میانرود، سه هزار، تنکابن، مناسب تابستان .
مسیرحسنجون، مران، دره سه هزار، تنکابن .
مسیر آسکان، دهدر، گردنه کلوان، دلیر، الیت، جاده چالوس.
مسیر فنی اندرس از طریق آزادبر، چهاربلاغ، جاده چالوس که بیش از ۲۰ آبشار در مسیر آن وجود دارد و می بایست از وضعیت هوا کاملاً با خبر و مطمئن بود، زیرا در صورت بارندگی سیل قطعی است و ضررهای جبران ناپذیر دارد.
مسیر ولیان به طالقان از طریق گردنه ماماشک.
تعدادی غار نیز در طالقان وجود دارند که مهمترین آنها به قرار زیر است:
غار کله سنگ در روستای دنبلید، غار مرغ بلند در ناریان، غار بزج در بزج، غار کرود در بالای ده کرود و در دامنه کوه سات که تا اواخر تابستان نیز یخ دارد.
آبشارهای متعددی نیز در طالقان هست که دیدن آنها خالی از لطف نیست: آبشار در نودر گزنیان، آبشار شلبن در بزج آبشار آسکان که در زمستانها سراسر یخ می بندد و به یخشار مشهود است، آبشارسفید آب در نزدیکی شاه البرز و آبشار سفید آب در نزدیکی شاه البرز و آبشار هیجده پله در دره شرقی عالی زن از جمله این آبشارها هستند.
تعداد زیادی دره و جاهای دیدنی که عمدتاً از سنگهای گنلگلومرا تشکیل شده و بسیار جذاب است در نقاط مختلف طالقان از جمله گراب، جوستان، دره عالی زن و گری در بند کرکبود می باشد که هر کدام داستانهای مفصلی دارند.
فهرست منابع جهت مطالعه بیشتر:
احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم
نزهت القلوب اثر حمدالله مستوفی
اورازان نوشته جلال آل احمد
فشندک نوشته ی هوشنگ پورکریم
جغرافیای طالقان نوشته ی محمدحسن خان صنیع الدوله
دایرهالمعارف فارسی نوشته ی غلامحسین مصاحب
