بخش دوم
در نوشتار پیشین بحث اختلال ADHD/ADD را آغاز کردم و به اختصار انواع این اختلال و علائم مرتبط به آن را توضیح دادم. در ادامه مبحث گذشته در این نوشتار سعی می شود روش های درمانی اصلی این اختلال تشریح گردد.
پیش از پرداختن به این روش ها لازم است در نظر داشته باشیم که هیچ روشی ADHD را از بین نمی برد. هیچ روش درمانی جادویی وجود ندارد. در برخورد با این اختلال موضوع اصلی مدیریت این اختلال است. با مدیریت صحیح این علائم می توان بر بسیاری از تاثیرات مخرب آن فائق آمد.
روش های مداخله ای در ADHD
در حقیقت، برخورد مناسب با این اخلال نیازمند یک رویکرد چند وجهی است که چهار روش زیر را در برمی گیرد.
الف) آموزش کودک / نوجوان، والدین و معلمان درباره اختلال
ب) مداخلات دارویی
ج) مداخلات رفتاری
د) مداخلات آموزشی
الف) آموزش کودک، والدین و معلمان
اولین گام درمان، افزایش شناخت نسبت به این اختلال است. درک این موضوع حائز اهمیت است که رفتار، افکار و احساسات کودک دچار ADHD تحت تاثیر عواملی عمدتا خارج از کنترل اوست. شناخت بیشتر نسبت به این اختلال نگاه ما را نسبت به رفتار کودک، تغییر می دهد و ما را در موضع بهتری برای کمک به آنها قرار می دهد. به خاطر داشته باشید که این کودکان به حمایت بسیاری جهت سازگاری و مقابله با چالش های خود نیازمندند. این حمایت ها باید از سنین پایین شروع شده و به کودکان مهارت های حمایت از خود آموزش داده شود. باید به کودکان کمک کرد تا درک بهتری از مشکلات خود پیدا کنند و یاد بگیرند در موقع لزوم برای درخواست کمک پیشقدم شوند (جهت آگاهی بیشتر نسبت به ابعاد این اختلال به نوشتار پیشین رجوع کنید).
ب) مداخلات دارویی
مطالعات نشان می دهند که دارو درمانی می تواند در مدیریت علائم این اختلال موثر باشد. طبقه دارویی موثر در این اختلال داروهای تحریک کننده نام دارند از جمله ریتالین. باور بر این است که این طبقه دارویی گیرنده های عصبی مغز را تحریک کرده و بدین طریق در افزایش توجه، حافظه و کاهش تکانشگری موثرند.
تصمیم در خصوص آغاز دارو درمانی برای بسیاری از والدین دشوار است. به ویژه با شنیدن برخی گزارشات منفی در خصوص عوارض جانبی این داروها این تصمیم دشوارتر می شود. گزارش انجمن پزشکی آمریکا نشان می دهد که با تشخیص صحیح و شروع تحت کنترل دارو درمانی می توان بسیاری از اثرات جانبی دارو را شناسایی کرده و برای رفع آن اقدام کرد. برخی والدین بر این تصورند که دارو درمانی ممکن است به تمایل به مصرف مواد بیانجامد. حقیقت این است که هیچ پژوهشی چنین تصوری را تائید نکرده و تجارب بالینی نیز چنین تصوری را ثابت نمی کند و به نظر می رسد تصوری نادرست باشد. توصیه می شود شروع دارو درمانی حتماً با نظارت یک روان پزشک کودک و یا یک متخصص اطفال انجام پذیرد.
ج) مداخلات رفتاری
همان طور که در نوشتار پیشین توضیح داده شد، کودکان دچار ADHD ممکن است رفتارهای نامناسب متعددی را از خود بروز دهند. رفتارهایی از قبیل قشقرق، نافرمانی، به چالش گرفتن والدین و عدم انجام تکالیف و وظایف. در برخی موارد این کودکان و نوجوانان ممکن است دست به اعمال خشونت آمیز زده و یا دچار اضطراب شدید شوند. توسل به روش های تنبیهی می تواند به بدتر شدن اوضاع بیانجامد و چرخه ی منفی و تباه کننده ای را به وجود آورد. والدین باید این چرخه را شناسایی کرده و از تکرار آن جلوگیری کنند و در عوض روش های سازنده تری را در این موارد به کار بگیرند. در زیر برخی این روش ها توضیح داده می شود.
۱ـ سعی کنید محیط کودک را مدیریت کنید
همچون مدیری رفتار کنید که برای کارمندان خود وظایفشان را مشخص می کند و در عین حال قوانین و ساختارهای خاصی را هم تنظیم می کند. کودکانی که در برنامه ریزی، تفکر، سازماندهی و تمرکز دچار مشکل هستند، احتیاج به سیستمی دارند که آنها را راهنمایی و هدایت کند. در این موارد والدین و معلمان باید محیط را برای کودک مدیریت کنند. مثال های زیر نمونه هایی از مواردی هستند که والدین می توانند در خانه جهت سازمان دهی به کودک به انجام برسانند.
ـ انتظارات خود را به وضوح بیان کنید.
ـ سعی کنید برنامه کاری منظمی داشته باشید و سر ساعتی خاص به هر تکلیف بپردازید.
ـ سعی کنید وسایل و ابزار جای خاصی داشته باشند به طوری که کودک بداند جای کیف، کفش و سایر وسایل لازم کجاست.
ـ از تقویم های دیواری، رومیزی، دستی و کامپیوتری برای برنامه ریزی و نظم دهی به فعالیت های کودک استفاده کنید.
همواره به یاد داشته باشید که این کودکان نسبت به کودکان هم سن و سال خود به هدایت، راهنمایی و حمایت بیشتری نیاز دارند.
۲ـ روش های مدیریت رفتار را فرا بگیرید
تمام روش های مدیریت رفتار دو هدف عمده را دنبال می کنند: افزایش رفتارهای مطلوب و مناسب و کاهش رفتارهای نامطلوب و نامناسب. بهترین راه برای اثرگذاری بر رفتار کودک، شناخت دقیق آن رفتار است. بهترین راه افزایش رفتارهای مطلوب کودک، کشف لحظه هایی است که کودک دست به عمل مناسب و مطلوب می زند. در اکثر موارد ما به عنوان والدین به شکلی افراطی بر رفتارهای منفی کودک متمرکز می شویم و لحظه هایی را که کودک دست به عملی مثبت می زند را از دست می دهیم. چنین روشی به شکل گیری یک رابطه منفی و پر تنش منجر می شود. والدین باید سعی کنند توجه بیشتری را به رفتارهای مثبت کودک معطوف سازند. به عبارتی دیگر به رفتارهای منفی کوچک بی توجهی کرده و رفتارهای مثبت هر چند اندک را تشویق کنند. برای تغییر رفتار کودک، ما باید شروع به تغییر رفتار خودمان بکنیم و لازم است قوانین خانه و مدرسه را به دقت بازبینی کنیم. برای کمک به این کودکان باید انتظارات والدین منطبق با توانایی آنها و به دقت تعریف شده باشد.
۳ـ مهارت های ارتباطی خود را افزایش دهید
آنچه باید به کودک و نوجوان خود بگویید را به روشی قاطع و در عین حال محبت آمیز بیان کنید. سعی کنید به فرزندانتان بدون قضاوت گوش کنید و بحث را به جر و بحث تبدیل نکنید. به یاد داشته باشید که تمرکز برای کودک دچار ADHD سخت است، بنابراین پیامتان را به طور مختصر و مفید بیان کنید. داد و فریاد و تهدید، روش های مبتنی بر خشونت معمولاً به افزایش استرس و بدتر شدن اوضاع می انجامد. والدین موظفند در روش های حل مسأله و ارتباطی خود تمرکز بیشتری کرده و از روش های سازنده تری استفاده کنند. به طور حتم، بددهنی، تحقیر و تهدید کودک جزء رفتارهای سازنده تلقی نمی شوند. بنابراین، این گونه رفتارها باید به سرعت متوقف شده و رفتارهایی با تمرکز مثبت تر که اعتماد و احترام متقابل بین والدین و کودک را موجب می شود، جایگزین آن شود.
۴ـ مداخلات آموزشی
یکی از حیاتی ترین حمایت های مورد نیاز این کودکان، حمایت های آموزشی است. کودکان دچار ADHD بیشترین مشکلات را در مدرسه تجربه می کنند، چرا که مهارت های مورد نیاز در مدرسه کم رشد یافته ترین مهارت های این کودکان است. برای موفقیت در مدرسه مهارت هایی همچون توجه، برنامه ریزی، تمرکز و حافظه بسیار حیاتی هستند و کودکان دچار ADHD با چالش در این مهارت ها مواجهه اند. به همین دلیل مدرسه و تجربه مربوط به آن معمولاً منفی و غالباً این کودکان بی انگیزه، حواس پرت و بی نظم توصیف می شوند. اگر به این کودکان در محیط مدرسه کمک نشود معمولاً به افت و یا شکست تحصیلی کودک منجر می شود. به یاد داشته باشیم که این افت های تحصیلی نه به دلیل ناتوانی کودک در یادگیری بلکه محصول فراهم نبودن حمایت های مورد نیاز این کودکان است.
مداخلات آموزشی زودهنگام به بیشترین نتایج مثبت می انجامد. این مداخلات باید تا آنجایی که می شود با مشاهده اولین چالش های تحصیلی و رفتاری کودک شروع شوند. مداخلات موفق آمیز در مدرسه بر رفتارهایی همچون شروع تکالیف، تعامل با دیگران، سازماندهی تکالیف کودک و پیروی از دستورالعمل ها متمرکز می شوند. در مدرسه، معلم با همکاری والدین و مشاوره با متخصصان همچون روان شناسان و مددکاران، می تواند برنامه ای حمایتی و مثبت را برای راهنمایی و هدایت این کودکان طراحی کند.
* محمد دهگانپور عضو کالج روانشناسان انتاریو است.
