مرگ تدریجی دریاچه اورمیه و پیامد های اقتصادی آن

دکتر محمد حسین یحیایی

دریاچه اورمیه با ویژه گی های منحصر به فرد و استثنایی خود از منظر اکولوژی، زیست محیطی، گیاهی و جانوری رو به نابودی است. فریاد مردم آذربایجان بویژه جوانان و طرفداران محیط زیست نه تنها به گوش کر و چشم کور حاکمان تهران نمی رسد بلکه هر اعتراضی در راستای حفظ این دریاچه از سوی مردم، به شدت سرکوب می شود. زیرا ترس از گسترش و همگانی شدن اعتراض ها لحظه ای رژیم را رها نمی کند. هنوز تعدادی از کودکان، جوانان و روشنفکران آذربایجان به جرم حمل نمادین آب با بطری و ریختن آن به دریاچه در زندان و یا درگیر با مقامات نظامی، امنیتی و قضایی هستند. در این میان باید گفته شود که روشنفکران و طرفداران محیط زیست و باستان گرایان که به تخریب پاسارگاد اشگ می ریزند در رابطه با مرگ دریاچه اورمیه سکوت می کنند، کمتر دیده می شود که پژوهشگران غیر آذربایجانی به این ثروت ملی بپردازند و در همبستگی با آذربایجانی ها در حفظ دریاچه اورمیه کوشا باشند.

دریاچه اورمیه جایگاه ویژه ای در تاریخ و قلب مردم آذربایجان دارد، در تابستان های گرم کودکان، جوانان گاهی با خانواده و گاهی تنها و یا با دوستان به سوی دریاچه می روند. کودکان خیاری در دست می گیرند که هنگام ضرورت به چشم های خود می مالند تا از سوزش نمک پیشگیری کنند. خانواده ها نگران غرق شدن فرزندان خود نیستند زیرا شوری آب مانع از آن می شود. در باغ های پیرامونی دریاچه انگور، سیب درختی، بادام و محصولات دیگر فراوان است. در سال های پیشین گردشگاه ها و تفریحگاه هایی هم برای مسافران ساخته می شد که با حاکمیت جمهوری اسلامی و در مخالفت با خوشحالی و خوش گذرانی مردم جلو آن گرفته شد و مردمی که از این راه امرار معاش می کردند پراکنده شدند.

دریاچه اورمیه در طول تاریخ نام های گوناگونی مانند ریما، شیکاسته و چیچسته بر خود گرفته است. در سفر نامه ها و کتب تاریخی به برخی از این نام ها اشاره شده است. اوستا دریاچه را مقدس شمرده زیرا بر این باور است که زرتشت در این منطقه بدنیا آمده است. استرابون تاریخ نگار یونانی آن را کایوتا( کبودان) و در دوران اسلامی هم کبود خواندند. فتحعلی شاه در سال ۱۲۵۸ هجری دریاچه و سرزمین های پیرامونی آن را به فرزندش ملک قاسم که به حکومت اورمیه منصوب شده بود بخشید. ملک قاسم با ساختن قایقی در آن به سیاحت و دیدار از جزایر آن پرداخت.

در دوران ناصرالدین شاه امام قلی میرزا فرزند ملک قاسم به جای پدر نشست و اقداماتی را در رابطه با توسعه حمل و نقل در دریاچه آغاز کرد. نخست با همکاری یک آلمانی یک کشتی موتوری بر آب انداخت، سپس با یک تاجر روسی چند کشتی دیگر تهیه کرد. این اقدامات به اقتصاد بسته منطقه رونق بخشید، خرید و فروش بین مناطق و دو سوی دریاچه گسترش یافت. در سال ۱۳۰۳ خورشیدی مجلس شورای ملی قانونی را گذراند تا کشتی های روسی با پرداخت ۳۲۰ تومان خریداری شوند و در راستای منافع عمومی به فعالیت بپردازند.

در دوران پهلوی طرح ها و اقداماتی برای حفظ محیط زیست بویژه زیستگاه پرندگان دائمی و مهاجر برداشته شد. نخست نامه دریاچه به رضائیه تبدیل شد و در سال ۱۳۴۶ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید با توجه به ارزش های مهم و ارزنده گیاهی و جانوری حفاظت از دریاچه و جزایر آن را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۴۹ دریاچه و جزایر آن همراه با برخی از زمین های پیرامونی نام پارک ملی بخود گرفت و بر حفظ ذخائر آن تاکید بیشتری شد. سازمان یونسکو با توجه به ویژگی ها دریاچه و قدمت آن در سال ۱۳۵۴ آن را ثبت جهانی کرد. در همین سال دریاچه همراه با تعدادی از منابع آب شیرین پیرامونی بویژه در بخش جنوبی که همسو با معیار های جهانی تالاب ها بود در لیست تالاب های کنوانسیون قرار گرفت.

مهمترین و ارزشمند ترین موجود دریایی که در این دریاچه یافت می شود جانور ریز اندامی بنام آرتمیا است که ثبت جهانی شده  و پرندگان بویژه فلامینگو ها را به منطقه می کشاند. در این میان پلیکان، غاز پیشانی سفید، عروس غاز، اردک سر سفید و مرمری، خروس، میش مرغ، گوسفند و… در جزایر تا پیش از فاجعه و نابودی دریاچه فراوان بود . گونه های گیاهی از اهمیت بیشتری برخوردار بودند. از ۱۵۰۰ گونه آن ۳۵۳ گونه ارزش اقتصادی، دارویی و ۲۹۰ گونه آن که ارزش و اهمیت اکولوژیک دارند به ثبت رسیده اند.

دریاچه اورمیه با طول ۱۳۰ تا ۱۴۰ کیلومتر و عرض ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر، ۴۸۱۰ کیلومتر مربع مساحت دارد. پیرامون دریاچه ۴۶۳ کیلومتر است. بعد از دریاچه بحر المیت در اردن شورترین دریاچه دنیا است. ارتفاع آن از سطح آب های آزاد ۱۲۷۴ متر و عمق متوسط آن پیش از نابودی به ۵ الی ۶ متر می رسید. بخش های شمالی عمیق تر از بخش های جنوبی بود. عمیق ترین نقطه آن گاهی به ۲۵ متر می رسید.

دریاچه ۱۰۲ جزیره دارد که مساحت جمعی آن ۳۳۴ کیلومتر مربع بود. از جزایر مهم آن کبودان، اشک، آرزو و… است که از اهمیت گردشگری و اکولوژی فراوانی برخوردار بودند. با تغییراتی که در دریاچه پیش آمده برخی از این جزایر به خشکی متصل شده و برخی دیگر به هم پیوند خورده اند. در این میان محیط زیست پرندگان و حیات وحش جزایر هم با خطر نابودی روبرو شده اند.

از میانه های دهه ۷۰ خورشیدی هشدار کارشناسان دانشگاهی و محیط زیست آذربایجان مورد توجه حاکمان قرار نگرفت، بودجه لازم و اقدامات پیشگیرانه برای حفظ بزرگترین دریاچه کشور در راه های پر پیچ و خم بوروکراسی گم شد، در نتیجه بزرگترین فاجعه و حادثه زیست محیطی در دریاچه گسترش و دامن روستا نشینان و شهر های پیرامونی دریاچه را گرفت. با کاهش شدید آب دریاچه، غلظت نمک که در دهه ۷۰ میلادی ۸۰ گرم در لیتر بود به سرعت افزایش یافت و در شرایط امروز به ۳۶۰ تا ۴۰۰ گرم در لیتر می رسد. با افزایش نمک و کاهش اکسیژن محلول در آب زندگی آرتمیا تنها موجود زنده به خطر افتاده است. آنچه مشاهده می شود وقت گذرانی و صرف هزینه های کلان و ترتیب همایش های بی نتیجه در تهران و شهرهای دیگر است که هیچگونه دستآوردی برای نجات دریاچه از نابودی ندارند. باقر زاده کریمی، کارشناس و مسئول تالاب های سازمان حفاظت از محیط زیست در گفت و گو با ایسنا (خبرگزاری دانشجویان ایران) می گوید: دریاچه اورمیه با مساحتی حدود ۴۸۳ هزار هکتار یکی از مهمترین و با ارزش ترین اکوسیستم های آبی و بزرگترین دریاچه داخلی به دلیل سه دهه توسعه ناپایدار و بی رویه در منطقه که بارگذاری های غیر قابل تحملی برای این حوزه ایجاد کرده، ۱۳۰ هزار هکتار از دریاچه به طور کامل شوره زار شده و با شرایط فعلی دیگر قابل باز گشت نیست.

هشدار پی در پی کارشناسان تاثیری در رفتار حاکمان که در انزوای کامل قرار گرفته اند ندارد. آنان با هزینه کردن میلیارد دلار از درآمدهای نفتی در فکر تقویت نظامی_ امنیتی ها برای حفظ خود هستند. حسن عباس نژاد مدیر کل سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی می گوید. اعتبار ۴۰ هزار میلیارد ریال به ۱۸ هزار میلیارد کاهش یافت و برخی از پروژه ها که دارای کد اعتباری بودند حذف شدند. عباس نژاد در گفتگو با خبرگزاری فارس ادامه می دهد: ۶۰ درصد از اقلیم دریاچه به کویر تبدیل شده و با خشک شدن آن مشکلات فراوانی در زمینه زیست محیطی، بهداشتی و عمرانی به وجود می آید که تمام دستگاه ها و زندگی شهری دچار بحران می شود… در این میان بیش از ۱۰ هزار تن نمک پودر در شکل زائد تولید و با هر باد و نسیم ملایمی به مناطق مختلف کشور، استان های مجاور و کشورهای همسایه منتقل می شود و زندگی بسیاری از مردم را مختل می کند. کاهش آب دریاچه که با تغییرات دما در تابستان و زمستان ها همراه است، تبخیر آب را افزایش می دهد و با افزایش ۵ تا ۶ درجه حرارت در تابستان می تواند دریاچه را ۳ تا ۵ سال آینده نابود سازد. عباس نژاد می گوید: کل آب دریاچه در شرایط نرمال ۳۴ میلیارد متر مکعب است و ۲۰ میلیارد آن از بین رفته و باید جبران شود. ۳۰ درصد آن را عوامل انسان ساز باعث شده، ظرفیت سد های استان یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب است که در سال آینده این میزان به ۴ میلیارد متر مکعب افزایش می یابد.

نقی کریمی مدیر عامل آب منطقه ای آذربایجان غربی با راه پیمایی نمادین و هشدار آمیز خود بر روی نمک زار دریاچه گفت: دریاچه اورمیه به خشک ترین و کم آب ترین میزان خود طی صد سال گذشته رسیده، با برداشت اضافی از منابع آب زیر زمینی باعث کاهش نفوذ پذیری خاک و سفره های زیر زمینی و جایگزینی آب شور در بستر شده و ضرر آن در آینده متوجه کشاورزان خواهد شد. از هم اکنون باغداران منطقه با خشک شدن درختان مو، بادام و کاهش بازدهی محصولات زمینی خود روبرو هستند. جوانان سرخورده و مایوس شده از روستاهای پیرامونی دریاچه به شهرهای بزرگ مهاجرت می کنند و به سیل جویندگان کار می پیوندند. جواد جهانگیر زاده نماینده مردم اورمیه در مجلس شورای اسلامی که بیشتر از مردم در خدمت خامنه ای و خواسته های ایشان است با گله مندی می گوید: مسئولان طرح هایی را می دهند، یا عمق فاجعه را نمی دانند، یا مردم را بازی می دهند، بهتر است صادقانه حرف بزنند و آمار درست بدهند. اگر این دریاچه از بین برود ۱۰ میلیارد تن نمک به شرق کشور می رود، باید صدها میلیارد دلار خرج شود. زندگی ۱۳ میلیون انسان تحت تاثیر آن قرار می گیرد و حتی زندگی مردم تهران دچار مشکل می شود. مسعود پزشگیان عضو شورای شهر تبریز هم از بی تفاوتی مقامات در برخورد با فاجعه دریاچه اورمیه می گوید. دریاچه در حال خشک شدن است ولی نه مقام های دولتی و نه محلی کار خاصی انجام نمی دهند. دولت بدون توجه به پیآمد های آن ۳۵ سد بر رودخانه های بالا دست می سازد، بدون پژوهش و مطالعه زیست محیطی جاده ای بر روی دریاچه( اورمیه_ تبریز) احداث می کند که باعث اختلال در روند گردش منابع آبی در دریاچه می شود. آنچه در دریاچه آرال با پروژه های آبرسانی شوروی اتفاق افتاد در این منطقه و دریاچه اورمیه تکرار می شود.

مرگ دریاچه اورمیه و تبدیل آن به شوره زار که با پیشروی آن در منطقه و حوزه های پیرامونی ادامه خواهد یافت، شرایط اجتماعی و اقتصادی منطقه را دگرگون خواهد کرد. تولیدات کشاورزی و دامداری از هم اکنون رو به نابودی است. صدها روستا از سکنه خالی شده اند. بحران اقتصادی بویژه بیکاری مزمن و رو به افزایش جوانان گسترده تر خواهد شد. بر اساس گفتار نماینده اورمیه در مجلس، میزان بیکاری در منطقه بیش از ۳۰ درصد است. در سال های اخیر در نتیجه سیاست های اقتصادی دولت بیش از ۷۰ درصد از کارخانه و کارگاه های تولیدی منطقه تعطیل شده اند.

با خشک شدن بخش وسیعی از دریاچه قایق رانی، هتل داری و توریسم از رونق افتاده، جذب گردشگر غیرممکن شده است. در سال هزاران توریست از مناطق مختلف آذربایجان به سوی دریاچه سرازیر می شدند، همراه با توریسم جنب و جوش در منطقه آغاز می شد، هتل ها، مسافر خانه ها، پانسیون ها و گاهی خانه های روستایی به فروش خدمات خود می پرداختند، برای هزاران نفر کار فصلی پیدا می شد. سختگیری های ارتجاعی رژیم تاریک اندیش در پوشش و تفریح از یک سو و فاجعه دریاچه از سوی دیگر بحران اقتصادی و کسب و کار را عمیق تر کرده است. زیرا اغلب قایق ها در نمک نشسته اند و قایق ران های پیر در حسرت روز های گذشته به آنها می نگرند. دیگر امیدی به آینده و رونق اقتصادی و بازار کار ندارند. تنها با چند دقیقه می توان از این سوی دریاچه به آن سو رفت و برای سوار شدن باید مدت طولانی روی نمک راه رفت. اسکله ها یکی بعد از دیگری به علت کاهش عمق آب تعطیل می شوند. در چند ماه گذشته اسکله گلمانخانه به کار و فعالیت خود پایان داده و بندر شراب خانه هم به همان سرنوشت دچار خواهد شد. دولت کودتا در آرزوی دو و نیم میلیون شغل در سال جدید است، نزدیک به ۵ ماه از سال گذشته، نه تنها فرصت جدیدی در کار آفرینی بدست نیآمده، بلکه تعداد زیادی از کارگاه ها و مراکز تفریحی و گردشگری به فعالیت خود پایان می دهند.

دریاچه اورمیه در هر شرایطی می تواند در اقتصاد منطقه موثر باشد، لجن دریاچه خواص طبی و درمانی دارد. می توان آن را با دریاچه بحر المیت اردن مقایسه کرد که مورد توجه کشور های اروپایی مانند فرانسه، انگلیس و آلمان است. از لجن آن در بهداشت، آرایش و زیبایی استفاده می کنند. سالانه هزاران توریست برای مداوای بیماری های پوستی، قارچی، دردهای عضلانی، مفصلی و دوری از استرس روانه آنجا می شوند. بنابراین نجات دریاچه اورمیه از نابودی نه تنها به اکولوژی، محیط زیست منطقه یاری می رساند بلکه می تواند برای هزاران انسان شغل، سلامتی و تفریح به ارمغان آورد. مردم آذربایجان انتظار دارند که نهادها و طرفداران محیط زیست در دنیا بویژه واحدهای ملی در گستره ایران به یاری آنان بشتابند و برای نجات دریاچه اورمیه همبستگی ضروری و لازم را فراهم آورند…

۲۴/۰۷/۲۰۱۱