شماره ۱۱۹۷ ـ ۲ اکتبر ۲۰۰۸
در پنج دهه گذشته عده ای بدون هیچ دلیل علمی و مستندی از مصرف قهوه خودداری کرده و یا مردم را تشویق می کردند که از نوشیدن قهوه دوری نمایند، ولی در دو دهه گذشته ده ها مقالات علمی و مستند که توسط پژوهشگران مراکز پزشکی سرشناس دنیا به چاپ رسیده ثابت کرده اند که مصرف مقداری قهوه در روز می تواند از بسیاری از بیماریهای مزمن مانند بیماری قند، آلزایمرز، پارکینسون و بسیاری از سرطانها جلوگیری نماید. البته نباید منکر شد که مصرف بی بند و بار قهوه می تواند سبب پوکی استخوان شده و در درصدی از مردم سبب عوارضی مانند لرزش دست، تپش قلب و بی خوابی گردد.
در این مقاله سعی خواهد شد که بدون هیچ تعصبی یافته های پزشکی مستند را تجزیه و تحلیل کرده و تصمیم نهایی را درباره نوشیدن یا ننوشیدن به خوانندگان عزیز واگذار کنیم.
قهوه یکی از پر مصرف ترین نوشیدنی های دنیا است و در اقتصاد میلیونها نفر در دنیا نقش دارد.
در قهوه ی کافئین دار دو ماده شیمیایی Cafestol و Kahweal وجود دارد که خاصیت ضد سرطان دارند و فعالیت نوعی آنزیم را که در به سرانجام رسیدن مواد سرطانزا در بدن نقش دارد، متوقف می سازند. در ضمن قهوه حاوی مقدار قابل توجهی Polyphenols مانند فلاوونوئیدها هستند که در بسیاری از بررسیهای علمی بر روی حیوانات آزمایشگاهی اثر ضد سرطانی آنها مسلم شده و در تحقیقات سالهای اخیر وجود آنها در رژیم غذایی مردم نیز سبب پیشگیری بیماری های مزمن مانند سرطان شده است. در ضمن وجود Chlorogenic Acid در قهوه می تواند در ترشح و عملکرد انسولین و در نتیجه در متابولیسم یا سوخت و ساز مواد قندی در بدن موثر باشد. اسید Cafeic موجود در قهوه همچنین قادر است اثر مواد سرطانزا را بر روی DNA بدن خنثی کرده و مانع بروز جهش ژنتیکی و در نتیجه بروز سرطان در بدن شود.
در زیر نقش قهوه کافئین دار (Caffeinated) را در بروز یا پیشگیری بعضی از سرطانها خلاصه می کنیم و یادآور می شویم که قهوه بدون کافئین یا Decaffeinated متفاوت است و به وضوح ثابت گردیده که نقشی در بروز بعضی از سرطانها مانند سرطان پانکراس و غیره دارد چون اولا در موقع گرفتن کافئین قهوه مقدار زیادی مواد شیمیایی باید به قهوه اضافه شود که اثرات آن تا حدودی بر روی قهوه باقی می ماند و در ضمن آن مواد شیمیایی مفیدی که در بالا ذکر شدند در قهوه بدون کافئین وجود ندارند.

۱ـ سرطان سینه:
سرطان سینه بالاترین رقم بروز سرطانها را در خانمها به خود اختصاص می دهد و از نظر مرگ و میر دومین عامل مهم مرگ و میر خانمها به حساب می آید. در آمریکای شمالی یک نفر از هر ۹ نفر زن در طول عمر خود به سرطان سینه دچار خواهند شد و یک نفر از هر ۲۵ نفر جانشان را به خاطر این بیماری از دست می دهند. رقم بروز آن در کشورهای مختلف دنیا متفاوت است و این به علت ژنتیک، محیط زیست، روش زندگی، تغذیه و غیره می باشد. مثلا میزان بروز این سرطان در کشورهای غربی پنج برابر کشور ژاپن گزارش شده است.
به طور کلی مطالعات علمی نشان می دهند که نوشیدن قهوه در زنانی که سالهای قبل از یائسگی را می گذرانند می تواند از بروز سرطان سینه تا حدودی جلوگیری نماید. در یک بررسی بزرگ بر روی دهها هزار نفر پرستار در آمریکا که حدود دو دهه به طول انجامیده نشان می دهد که مصرف قهوه می تواند حدود ۲۰ درصد از بروز سرطان سینه جلوگیری کند. مطالعه بزرگ دیگری در نروژ ثابت کرده که نوشیدن روزی پنج فنجان قهوه امکان بروز سرطان سینه را تا ۵۰ درصد کاهش می دهد که رقمی است بزرگ و چشمگیر.
گروه تحقیقاتی ما در دانشگاه مونتریال چند سال قبل نقش قهوه را در جلوگیری سرطان سینه در خانمهایی که به نوعی ناهنجاری ژنتیکی دچار هستند و ژن مخصوص پیشگیری سرطان سینه در آنها معیوب گردیده (ژن های۲ و BRCA1) بررسی کرد و دریافت که اگر این دسته از خانمها که امکان دچار شدن به سرطان سینه در آنها در سن ۷۰ سالگی حدود ۸۰ درصد است روزی حدود ۶ فنجان قهوه کافئین دار مصرف کنند ۷۰ درصد کمتر به این سرطان دچار می شوند که خبری است بسیار مهم، زیرا هیچ روش زندگی، غذا و دارویی وجود ندارد که میزان بروز سرطان سینه را در خانمهایی که ژن معیوب سینه در بدنشان وجود دارد کم نماید. چند مطالعه علمی دیگر در مورد رابطه مصرف قهوه و سرطان سینه ثابت کرده اند که به طور کلی مصرف قهوه نمی تواند به سرطان سینه منجر شود. در جمع بندی مقالات علمی به چاپ رسیده درباره سرطان سینه و قهوه چنین نتیجه می گیریم که نه تنها قهوه باعث ازدیاد بروز سرطان سینه نمی شود، بلکه در پیشگیری آن نقش غیرقابل انکاری دارد.

۲ـ سرطان روده بزرگ:
سرطان کولون یا روده بزرگ از نظر میزان بروز ردیف دوم را در بین سرطانهای موجود در زن و مرد به خود اختصاص می دهد. این بیماری در بین مردم کشورهای به اصطلاح پیشرفته بیشتر دیده می شود و علت آن روش زندگی آنها از قبیل نوشیدن الکل، چاقی، نداشتن فعالیتهای بدنی، پرخوری و غیره است. به عبارت دیگر میزان بروز سرطان روده بزرگ در کشورهای صنعتی ده برابر کشورهای در حال رشد و جهان سوم می باشد.
بررسیهای علمی نشان می دهند که مواد شیمیایی موجود در قهوه مانند Cafestol و Kahweal می توانند در ترشح مواد صفراوی نقش داشته و عمل Sterols را در روده خنثی کنند و از بروز سرطان جلوگیری نمایند. در ضمن قهوه قادر است حرکت دودی روده بزرگ را تنظیم نماید. کافئین موجود در قهوه نیز می تواند از رشد سلولهای سرطانی در روده بزرگ جلوگیری نماید.
تا به حال حدود ۳۰ مطالعه اپیدمیولوژی بزرگ در مراکز تحقیقاتی شناخته شده دنیا پیرامون سرطان روده بزرگ و مصرف قهوه انجام گرفته و اگر چه نتایج آن متفاوت است، ولی روی هم رفته همه این پروژه های تحقیقاتی معتقدند که مصرف قهوه، مخصوصا قهوه کافئین دار از بروز و پیشرفت این سرطان جلوگیری می کند. وقتی ۱۲ پروژه بزرگ از این ۳۰ پروژه را با همدیگر تجزیه و تحلیل کنیم نتیجه می گیریم که نوشیدن حدود چهار فنجان قهوه در روز می تواند تا ۱۲ درصد از بروز سرطان روده بزرگ جلوگیری نماید.

۳ـ سرطان لوزالمعده یا پانکراس:
برای اولین بار گروه تحقیقاتی ما در دانشگاه مونتریال در سالهای ۹۰ـ۱۹۸۹ طی یک بررسی که با همکاری سازمان بهداشت جهانی انجام گردید، دریافت که نوشیدن قهوه کافئین دار از بروز سرطان لوزالمعده که یکی از کشنده ترین و بدخیم ترین سرطانها است، جلوگیری می کند. از آن پس حدود ۳۵ مطالعه علمی دیگر در این باره در سراسر دنیا انجام گرفته و تجزیه و تحلیل همه آنها به صورت متاآنالیز نشان می دهد که قهوه مخصوصا مصرف آن با غذا ولی نه با شکم خالی می تواند بروز این سرطان خطرناک را کم نماید و یا اصلا می شود گفت که قهوه موجب سرطان پانکراس نمی شود. حدود ۳۰ سال قبل یک نفر از پژوهشگران آمریکایی معتقد بود که نوشیدن بیش از حد قهوه باعث ازدیاد سرطان پانکراس می شود. به همین جهت سازمان بهداشت جهانی سخت نگران این موضوع بود، زیرا پس از نفت، قهوه پردرآمدترین کالا است و نقش مهمی در اقتصاد دنیا دارد. در اینجا باید اشاره کرد که مصرف قهوه بدون کافئین نه تنها از بروز سرطان لوزالمعده جلوگیری نمی کند، بلکه سبب بروز آن می شود.


۴ـ سرطان پروستات:
سرطان پروستات بالاترین رقم بروز این بیماری را در مردان دارد و در کشورهای صنعتی یک نفر از هر ۹ نفر در طول عمر خود به این سرطان دچار می شوند. در یک متاآنالیز یازده پروژه تحقیقاتی بر روی هزاران نفر از افراد مبتلا به سرطان پروستات و افراد سالم معلوم شد که مصرف قهوه با سرطان پروستات رابطه ای ندارد. به عبارت دیگر به هر دلیلی این نوشیدنی برعکس سرطانهای دیگر نه سبب ازدیاد آن می شود و نه از بروز آن جلوگیری می کند. در این مورد مطالعات دقیق تر و بزرگتری نیاز است تا عملکرد قهوه در بدن و رابطه آن با سرطان پروستات بهتر روشن گردد.

۵ـ سرطان تخمدان:
سرطان تخمدان از نظر میزان بروز مرگ و میر مقام هفتم را در بین سرطانهای مختلف در زنان به خود اختصاص می دهد. تا به حال چند پروژه تحقیقاتی درباره قهوه و سرطان رحم انجام گرفته که همگی نشانگر این هستند که مصرف قهوه امکان بروز یا مرگ و میر به علت سرطان تخمدان را نه تنها افزایش نمی دهد، بلکه تا حدودی از آن پیشگیری می کند. با وجودی که عملکرد قهوه در بدن در جلوگیری این سرطان چشمگیر نیست، برخلاف نظریه عده ای که بدون مدرک علمی قهوه را مقصر بعضی از سرطانها می دانند، اثر نامطلوبی نخواهد داشت.

۶ـ سرطان کبد:
سرطان کبد از نظر میزان بروز در بین سرطانهای مختلف در ردیف پنجم قرار دارد و این رقم در کشورهای جهان سوم بالاتر است. به عبارت دیگر ۸۰درصد سرطانهای کبد در این دسته از کشورهای دنیا به وقوع می پیوندد. تجزیه و تحلیل یافته های ده پروژه تحقیقاتی درباره قهوه و سرطان کبد که در سراسر دنیا انجام گرفته، نشان می دهد که رویهمرفته مصرف قهوه امکان بروز این سرطان را تا حدود ۴۳ درصد تخفیف می دهد که رقمی است بزرگ و چشمگیر و این درصورتی است که شخص هر روز دو فنجان قهوه کافئین دار مصرف نماید. در بیمارانی که دچار سیروز کبدی هستند وجود آهن سبب پیشرفت بیماریهای کبدی می گردد. حال اگر این دسته از بیماران قهوه مصرف کنند، Polyphenol موجود در قهوه نقش آهن را کنترل کرده و نمی گذارد موجب صدمه بیشتر کبد گردد. در ضمن قهوه فعالیت Transaminases کبد را در بیماران مبتلا به سیروز کبدی کم می کند و کبد را محافظت می نماید.
به طور خلاصه تحقیقات علمی بر روی قهوه و سرطان کبد نشان می دهند که قهوه دوست کبد بوده و حتی در موقع بیماری سیروز کبدی قادر است موجب سلامتی و بهزیستی آن گردد.

۷ـ سرطان کلیه:
در سه دهه گذشته میزان بروز سرطان کلیه به طور سرسام آوری افزایش یافته و موجب نگرانی سردمداران بهداشت و بهزیستی گردیده است. عده ای عقیده دارند که شاید کیفیت نوشابه های موجود در بازار و مواد شیمیایی افزاینده غذایی در افزایش بروز این بیماری نقش دارند. قهوه در کنار نوشیدنی های دیگر به خاطر داشتن کافئین که ادرارآور است و در نتیجه فعالیتهای هورمونهای تقلیل ادرار را خنثی می کند، به همراه خاصیت آنتی اکسیدانی اش قادر است در سلامتی و بهزیستی کلیه ها نقش داشته باشد. در ضمن قهوه در متابولیسم و سوخت و ساز انسولین خون نقش انکارناپذیر دارد و همین امر در داشتن وزن سالم موثر بوده و باری از دوش کلیه ها برمیدارد.
تجزیه و تحلیل ۱۳ پروژه تحقیقاتی بر روی قهوه و سرطان کلیه نشان میدهد که این نوشیدنی در مجموع از بروز این سرطان جلوگیری می کند، در حالی که شخص از مصرف الکل و سیگار دوری نموده و رژیم غذایی موازنه شده متعادل را پیروی نماید. غذاهای از پیش تهیه شده (Fast Food) که حاوی مقدار زیادی مواد شیمیایی افزاینده هستند مشکلاتی را در بدن به وجود می آورند که حتی بعضی از عادات غذایی خوب هم قادر نخواهد بود ضرر و زیان آن را جبران نماید.
در مصرف قهوه هم نباید زیاده روی کرد. به طور کلی پژوهشگران معتقدند که حداکثر نباید بیش تر از ۵ فنجان قهوه در روز مصرف نمود، زیرا علاوه بر محاسن قهوه، این نوشیدنی قادر است املاح موجود در استخوانها، مخصوصا کلسیم آن را دفع نماید و سبب بروز بیماری پوکی استخوان یا استئوپوروز شود. پس بار دیگر شعار رعایت حد اعتدال را در اینجا تکرار می کنیم.


* دکتر پرویز قدیریان استاد دانشگاه مونتریال در تغذیه و استاد دانشگاه مک گیل در سرطان شناسی و کارشناس سازمان بهداشت جهانی است.
EPIDEMIOSEARCH@yahoo.com