شهروند ۱۲۵۰- پنجشنبه ۸ اکتبر ۲۰۰۹
نوبل ادبی سال ۲۰۰۹ میلادی، به “هرتا مولر” نویسنده زن آلمانی اعطا شد.
ساعتی پس از اعلام نام هرتا مولر به عنوان برنده نوبل ادبیات امسال، این نویسنده آلمانی رومانیائی تبار، در برلین به خبرنگاران گفت:«مساله من نیستم، بلکه کتاب‌ها هستند.من فکر می‌کنم هنوز به وقت نیاز دارم تا بتوانم هرچیزی را جای خودش بگذارم».
هرتا مولر، سال‌ها است در برلین زندگی می‌کند، اما ریشه خانوادگی او به اقلیت آلمانی زبان کشور رومانی باز می‌گردد. او، آنچه را در این بخش از رومانی تجربه کرده، با زبانی تیز در رمان “نفس بر”* منعکس کرده است. این رمان، تابستان امسال به بازار کتاب آلمان عرضه شد.
موضوع رمان، انتقال اجباری آلمانی تبارهای رومانی به اتحاد شوروی در پایان جنگ جهانی دوم و سال‌های پس از آن است، که سال‌های دراز بحث درباره آن یک تابو بود.مادر هرتا مولر پنج سال در اردوگاه کار اجباری اقامت داشت. رمان، برپایه گفت‌وگو با دیپورت شدگان آن زمان و متن‌های زندگی‌نامه “اسکار پاستیور” برنده جایزه جورج بوشنر آلمان نوشته شده است که در سال ۲۰۰۶ میلادی درگذشت. هرتا مولر، روی متن زندگی‌نامه پاستیور همراه با او کار کرده بود.
اتفاقی غیرمنتظره
رمان نفس‌بر با جمله «هرچه دارم با خودم حمل می‌کنم»آغاز می‌شود و برخی از منتقدان، آن را به عنوان یک شاهکار ادبی تحسین کرده‌اند.
اعطای نوبل ادبی به نویسنده رومانی تبار آلمان غیرمنتظره بود. “فیلیپ روت” و “جویز کارول اوتس” از آمریکا “آموس اوتس” از اسرائیل و آدونیس شاعر سرشناس سوری نامزد دریافت جایزه امسال بودند. حتی “پتر انگلوند” دبیر کمیته نوبل، یک هفته پیش انتقاد کرده بود که هیئت داوران جایزه بیش از حد “اروپامدار” است. در حالی که در آمریکای شمال و جنوبی نیز نامزدهای مهمی وجود دارند.
دبیر پیشین کمیته نوبل (هوراس انگدال) سال گذشته نویسندگان ایالات متحده آمریکا را متهم کرده بود که تجریدی می‌اندیشند و به شدت به فرهنگ توده‌ای چسبیده‌اند.
گذشته تلخ یک نویسنده موفق
هرتا مولر، در نهایت هیچوقت نمی‌خواست نویسنده بشود.اما از آغاز دهه نود میلادی با رمان‌هائی مثل «آنوقت‌ها روباه شکارچی بود» و «امروز ترجیح می‌دادم خودم را نبینم» به یکی از مهمترین نویسندگان بین‌المللی تبدیل شد. او در همه آثارش راوی ترس و هراس و طغیان عصر خودکامگی است یا التهاب احساس بیگانگی.
مولر در سال ۱۹۵۳ در میان اقلیت آلمانی زبان رومانی به دنیا آمد.رومانی هرگز به میهن او تبدیل نشد.از آنجا که حاضر به همکاری با پلیس مخفی نبود، سال‌ها بیکار ماند. با این‌همه، همواره به اندیشه‌های پیش‌پرداخته سیستم خودکامه چائوشسکو اعتراض می‌کرد. او، پس از لمس سانسور، بازجوئی‌ها و تفتیش‌های خانگی مکرر، سرانجام در سال ۱۹۸۷ خواستار ترک رومانی شد و همراه با شوهر وقتش ریچارد واگنر نویسنده به برلین غربی مهاجرت کرد.
بختک روح آلمانی‌ها
همه کتاب‌های برنده نوبل ادبی، بر خاطره‌های دردناک این سال‌های تیره گواهی می‌دهند.مولر خودش می‌گوید که زندگی‌نامه‌ای دارد که آدم با آن در آلمان نمی‌تواند به درستی کنار بیاید.رئیس پیشین بایگانی سازمان امنیت آلمان شرقی یکبار گفته است: «مولر از تاریکی شرق ملودی‌هائی آفریده است که مثل بختک روی روح ما می‌افتند، زیرا صدای زنجیرها را تداعی می‌کنند».
در دهه نود میلادی، مولر در شمار نویسندگانی بود که علیه بیگانه‌ستیزی در کمپ‌های پناهندگی برنامه‌های کتاب‌خوانی ترتیب می‌داد. او یکبار جمله‌ای را بر زبان آورد که با روش نگارش تیز متن‌هایش هماهنگی داشت: «من نمی‌توانم خودم را کنار بکشم و گول بزنم، بلکه می‌خواهم همه آنچه را می‌بینم، تحمل کنم».
هرتا مولر، پیش از دریافت نوبل ادبی، جوایز زیادی دریافت کرده است. از جمله جایزه فرانس کافکا و جایزه ۱۲۰ هزار یوروئی ژوزف برایت‌باخ را، که به لحاظ رقم، بالاترین جایزه برای نویسندگان حوزه زبان آلمانی است.
استقبال گونتر گراس
کونترگراس نویسنده سرشناس آلمان و برنده نوبل ادبی سال ۱۹۹۹ از اعطای نوبل ادبی به هرتا مولر ابراز شادمانی کرد.وی در گفت و گو با هفته‌نامه اشپیگل گفت:«با این که اوماس اوس نویسنده اسرائیلی رقیب شخصی مولر بود، او رمان نویس خیلی خوبی است».
رئیس اتحادیه بورس کتاب آلمان گوتفرید هونه‌فلدر نیز از هرتا مولر به عنوان «یکی از بزرگترین صداهای معاصر»یاد کرد که «هم قدرتمند است و هم ظریف». او رمان نفس‌بر را کتابی بزرگ نامید.
آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان، ضمن ابراز شادمانی نسبت به اعطای جایزه نوبل به خانم مولر گفت:«اثر فوق‌العاده این ادیب، از تجربه زندگانی یی تغذیه می‌شود که از دیکتاتوری، سرکوب، ترس و در عین‌حال از شجاعتی باورنکردنی روایت می‌کند. ما خوشحالیم که او آلمان را به عنوان وطن خود یافته است و به او تبریک می‌گوئیم».
توضیح مترجم
* دوستان مترجم دیگر نام رمان Atemschaukel را “نفس‌بریده” ترجمه کرده‌اند. این واژه ترکیبی در آلمانی از دو واژه “آتم” به معنی نقس و “شاوکل” به معنای “تاب” ترکیب شده است. من احساس می‌کنم که نویسنده بیشتر یک حالت ویژه را در این نامگذاری گنجانده است. حالتی از فراز و فرودهای تنفسی که از اضطراب و هیجان ناشی می‌شود. به این دلیل، من ترجمه “نفس بر” را به عنوان یک حالت بیشتر می‌پسندم. آخرین کتاب هرتا مولر هنوز به فارسی ترجمه نشده است.
ج/ط
