روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان
مهر بفــزای ای نگار نازچهـر مهـربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روزِ مهر
مهربانی به، به روز مهـر و جشن مهرگان
جام را چون لاله گردان از نبید باده رنگ
وندر آن منگر که لاله نیست اندر بـوستان
مسعود سعد سلمان
“بزرگ است اهورامزدا،
که این جهان را آفرید؛
که مردمان را افرید؛
و برای مردمان شادی آفرید.”
این سخن کورش بزرگ است، انسان خردمند همه ی دوران ها.
قوم های شاد، از زندگی بهره ی بیشتری می برند. شادی و سرور، انگیزه ی پویایی و زاینده ی نیرو و خلاقیت است. قومی که روزهای سال را به هر بهانه ی سنتی و جز آن، با جشن و سرور به پایان می برند دارای خوی نیک، پیشتاز و نوآور، و با همدگر مهربان خواهند بود. در میان چنین مردمی کمتر جایی برای کینه ورزی، رشک آوری، و بدخواهی باقی می ماند. دادوستد آنها دادوستد شادمانی ست، و حتّا پوشاکشان به رنگ های شاد ست؛ و . . . در ایران عزیز ما روزگاری وضع چنین بوده است و در گذر هر سال ده ها جشن خُرد و کلانِ یک روزه یا چند روزه در هر شهر و روستا برپا می شده است، چنان که یادمانده هایی از آنها هنوز هم در گوشه و کنار سرزمین مان در جریان است.
سفره ی مهرگان
پیشینه
روزهای ماه در ایران باستان دارای نام خاص بودند که شانزدهم هر ماه «مهر روز» بود و روز مهر در ماه مهر مهمترین روز آیین های مهرگان بوده است. جشن ها و آیین های شش روزه ی مهرگان در ایران باستان در روز مهر از ماه مهر (شانزدهم مهرماه) پایان می یافت. برخی روایت ها گویای آن است که مهرگان از “مهر روز” آغاز و در “رام روز” که ۲۱ مهرست پایان می گرفت. ابوریحان بیرونی و جاحظ بصری از جشن مهرگان سی روزه ای یاد کرده اند که به شش “پنجه” یا دوره ی پنج روزه بخش می شده و نشان از اهمیت همه ی گروه های اجتماعی دارد:
پنجه ی نخست ویژه ی پادشاهان
پنجه ی دوم ویژه ی بزرگان و اشراف
پنجه ی سوم ویژه ی خادمان پادشاه
پنجه ی چهارم ویژه ی ندیمان
پنجه ی پنجم ویژه ی همه ی مردم
پنجه ی ششم ویژه ی شبانان
جشن هخامنشی میتراکانا
شواهد موجود نشان می‌دهد که جشن مهرگان در عصر هخامنشی در آغاز سال نو، یعنی در نخستین روز از ماه مهر برگزار می‌شده است. در گزارش‌های مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام «میثْـرَکَـنَـه/ میتراکانا» یاد شده است. نام ماه مهر در کتیبه میخی داریوش در بیستون به گونه «باگَـیادَئیش» (= باگَـیادی/ بَـغَـیادی) به معنای احتمالی «یاد خدا» آمده است.
ایرانیان از هزاره ی دوم پیش از میلاد مهرگان را هم ردیف نوروز گرامی داشته و شروع کارهای مهم، از جمله زناشویی، را در چنین روزها خوش شگون می دانستند. در دوران سلطه ی اسکندر و جانشینانش جشن های ایرانی، و حتّا تقویم ایرانی، تعطیل شد ولی اشکانیان پس از برانداختن سلوکی ها به زنده کردن جشن ها و رسم های ایرانی همت گماشتند.
بر پایه ی تاریخ باستان، در دوره‌‌هایی از آن روزگاران، و از جمله در دوران هخامنشی، آغاز پاییز آغاز سال نو بوده و از همین روی، نخستین ماه سال به نام مهر (دوستی) نامگذاری شده است. آغاز کردن سال نو در آستانه ی پاییز با نظام زندگی ایرانیان که بر کشاورزیِ استوار بود، بسیار درست به نظر می آید. در میان قوم های ایرانی جشن‌های گوناگونی با فرارسیدن مهر و پایان فصل کاشت و برداشت برگزار می گردید که در آنها ترانه‌هایی در ستایش از مهر و مهرگان خوانده می شد. بر پایه ی نوشته های نامداران ایرانی سده های میانی، از جمله خیام، برپاداشتن آیین های مهرگان، برای سپاسگزاری از آفریدگار، طبیعت، و هستی، که آن همه نعمت ارزانی داشته؛ و نیز، مهربانی کردن، عدالت ورزی، و استوارسازی دوستی و محبت میان ایرانیان بوده است. در جشن های مهرگان همه ی طبقه ها و گروه های اجتماعی و شاهان شرکت داشتند؛ و گفته اند که در این جشن، شاهان اجازه داشته اند که با مردم شراب بنوشند و در شادمانی آنها حضور داشته باشند. مهمانی های بزرگ برپا می شده و پذیرایی با انواع میوه و آجیل (خشکبار) رسم بوده، و در گذر سال ها و شاید سده ها، پذیرایی با آش رشته هم به رسم ها افزوده شده است.
در روزگار باستان، دولت، روزی را که اکنون تقریبن برابر با دوم اکتبر سال میلادی ست جشن می گرفت، زیرا داریوش بزرگ به سال ۵۲۲ پیش از میلاد، این نخستین روز از جشن های شش روزه ی ماه مهر را برای تاجگذاری خود برگزید و با آیینی ویژه بر تخت سلطنت نشست.
کتسیاس، پزشک اردشیر دوم هخامنشی، نوشته است که در این جشن، ایرانیان با پوشیدن ردای ارغوانی رنگ و همراه با دسته‌های نوازندگان و خنیاگران به رقص‌های گروهی می‌پرداخته‌اند.
همچنین، بر پایه ی نوشته هایی که از تاریخنگاران باستانی غربی (یونان و روم) در دست است، فرهاد دوم، شاه ایران از دودمان اشکانی (پارتیان خراسان)، از سال ۱۳۱ پیش از میلاد رواج دهنده ی این آیین ها شد. یکی از آیین های مهرگان در زمان او این بود که سران دولت ایران وظیفه مند بودند در یکی از روزهای جشن مهرگان حاضر شده و اشتباهکاری های دولت در سال گذشته را در مراسم ویژه ای به آگاهی همه ی مردم می رساندند، به خاطر آنها پوزش می خواستند و برای جبران آن ها تعهد می سپردند. فرهاد نخستین فرمانروایی بود که در چهارمین روز از جشن های مهرگان سال ۱۳۱ پیش از میلاد، به چنین اعترافی دست زد.
اردشیر پاپکان ساسانی نیز، که خود را شاه همه ی ایران زمین اعلام کرده بود، در دومین روز جشن های مهرگان سال ۲۲۶ میلادی، در شهر تیسفون با مهربانو (یا مهرانگیز) دختر اردوان پنجم ازدواج کرد تا بین خاندان اشکانی و ساسانی پیوند مهر و دوستی برقرار گردد، چرا که به سبب غلبه بر اردوان و کشته شدن اردوان در نبرد، بیم بروز دشمنی بین دو خاندان بزرگ ایرانی می رفت.
از دیگر جلوه های جشن مهرگان که شایسته ی یادکرد می باشد، تنظیم مجموعه ی قانون هایی برای اداره ی امور ایران برپایه ی آموزش های زرتشت، به ویژه زیر نظر داشتن رفتار حاکمان، و نیز آیین دادرسی و کیفر بود که در سومین روز از جشن های مهرگان سال ۶۰۰ میلادی به تصویب موبد موبدان (روحانی ارشد وقت) و بزرگان کشور رسید. کار تنظیم این مجموعه، از نوروز همان سال آغاز شده بود، زیرا دلسوزان میهن نگران خودخواهی های خسروپرویز، شاه وقت، و نادیده گرفتن حقوق مردم بودند. تا آن زمان، ایرانیان (دولت و ملت) اخلاقن متعهد به رعایت اصول و حقوق و ارزش هایی نانوشته بودند.
گفتنی‌ست که پس از پیروزی مشروطه خواهان، مجلس شورای ملی ایران نخستین نشست از نخستین دوره ی خود را در جریان جشن های مهرگان، ۱۴ مهرماه ۱۲۸۵، در کاخ گلستان با حضور مظفرالدین شاه برگزار کرد.
جشن های هزاره ی فردوسی با شرکت ادیبان، دانشمندان، سیاستمداران و دولتمردان ایران و بیش از چهل خاورشناس خارجی در روز ۱۲ مهر سال ۱۳۱۳، از روزهای جشن های مهرگان، آغاز به کار کرد و ایرانشناسان ضمن بزرگداشت فردوسی، درباره جشن های مهرگان و اهمیت و پیشینه ی آنها سندهایی عرضه کردند که برجای مانده است.
نام مهر و مهرگان
درباره ی دامنه ی فراگیر آیین های مربوط به مهر و جشن مهرگان، نشانه‌های فراوانی در دست است که پرداختن به همه ی آنها در این نوشتار نمی گنجد. اما شاید یاد کردن از دو مورد سودمند افتد. یکی این که امروزه نیز زرتشتیان، آتشکده‌های خود را با نام «درِ مهر» می‌شناسند، و دیگر این که در بسیاری از کشورهای عرب زبان، جشن‌ها و جشنواره هایی برگزار می کنند با نام «مهرجان» و «مهرجانات».
آیین‌های جشن مهرگان
جشن مهرگان، جشن نیایش به پیشگاه «مهر ایزد»، ایزد روشنایی و پیمان و دوستی و محبت، ایزد بزرگ و کهن ایرانیان و همه مردمانِ سرزمین‌هایی از هند تا اروپاست که به هنگام اعتدال پاییزی، در نخستین روز مهرماه، و در حدود دو هزار سال اخیر در “مهر روز” از مهرماه، برابر با شانزدهم مهرماه، برگزار می‌شود.
مردم در این روز با جامه‌های ارغوانی یا جامه هایی با آرایه‌های ارغوانی، گرد هم می‌آمده‌اند و یک «نبشته شادباش» ( کارت تبریک) برای هدیه به همراه می بردند. این شادباش‌ها را معمولاً معطر ساخته و در پوششی زیبا می‌پیچیدند. همچنین، رنگ پوشاک کورش و بزرگان هخامنشی نیز در روزهای این جشن ارغوانی بوده است. پیش از گستردن سفره ی مهرگان، مردم با پاکیزه سازی خانه و خود، به پیشباز مهرگان می رفتند.
سفره ی مهر گان
سفره مهرگان پارچه ای ارغوانی رنگ (یا سپید و با آذین های ارغوانی) بوده، که گفته اند نماد میترا ست. بر روی این سفره؛ آیینه، گل و گیاهان سبز، شمع، نانی که از هفت دانه ی گوناگون (گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن) پخته شده، شیرینی، میوه های پاییزی تازه و خشک، چون انگور، انار، بالنگ، به، سیب، سنجد، انجیر، زالزالک، خرما، خرمالو، بادام، پسته، فندق، گردو، تخمه، نخود چی، خوراکی های فصل، نوشیدنی های گیاهی همچون شیره ی گیاه «هَـئومَـه/ هوم» که به نشانه ی هم پیمانی از آن می نوشیدند، شیر و شراب، و خوشبوکننده هایی مانند گلاب ، اسپند، زعفران، عنبر، چیده می شد. «جام آتش/آتشدان» یا شمع هم در سفره ی مهرگان نهاده می شد. در میان سفره مهرگان «گل همیشه شکفته» و نشان دوازده پَـرِ خورشید (مهر) را قرار می دادند و گرداگردِ آن، گل های دیگر می‌نهادند. پیرامون گل‌ها با چند شاخه ی درخت گز، هوم، یا “مورد” آرایش می یافت. شش شمع برافروخته به نشان “شش یارِ هستی”، یعنی امشاسپندان*، از دیگر آذین های سفره بود.
پس از خوردن و نوشیدن، نوبت موسیقی و پایکوبی گروهی می رسید. سرودهایی در نیایش ایزد مهر خوانده می شد که همراه با رقصی شبیه “سماع”* بود. بر شعله‌های آتشدان خوشبوکننده هایی مانند اسپند و زعفران و عنبر می پاشیدند و گیاهانی شعله انگیز چون هوم بر آتش می نهادند. در پایان مراسم، دست ها را به نشانه ی تجدید پایبندی خود بر پیمان‌های گذشته به هم می دادند و می فشردند.
نیایش مهرگانی
نیایش مهرگانی، بخش هایی از سرود های مهریشت می باشد که درباره ی “مهرایزد” سروده شده است. بخش بزرگی از اوستا به نام «مهر یَـشت» در بزرگداشت و ستایش این ایزد بزرگ و کهن ایرانی سروده شده است. مهریشت، دهمین یشت اوستا و، همراه با فروردین یشت، کهن‌ترین بخش آن به شمار می‌رود. مهریشت به دلیل اشاره‌های اخترشناختی، از مهمترین و ناب‌ترین بخش‌های اوستا و کهن‌ترین سند درباره آگاهی ایرانیان از کروی بودن زمین است. تکه هایی از این نیایش چنین است:
آن ایزد نیرومند توانا، آن نیرومندترین آفریدگان، آن مهر را، آن مهرِ فراخ چراگاه را، می‌ستاییم؛
نخستین ایزد مینوی که پیش از دمیدن خورشید جاودانه‌ی تیزاسب، بر فراز کوه البرز برآید؛
نخستین کسی که آراسته به زیورهای زرین، از فراز آن کوه زیبا سر برآورد،
از آن جاست که آن مهر بسیار توانا بر همه‌ی خانمان های ایرانی بنگرد.
آن ایزد مینوی بخشنده ی فر، به سوی همه‌ی کشورها روان شود؛
بشود که او ما را به یاری آید.
بشود که او ما را گشایش بخشد.
بشود که او ما را دستگیری کند.
بشود که او ما را دلسوز باشد.
بشود که او چاره ی کار ما را به ما بنماید.
بشود که او ما را پیروزی بخشد.
بشود که او ما را بهروزی دهد.
بشود که او ما را دادرس باشد.
موسیقی مهرگانی
در «برهان قاطع» نام مهرگان برای یکی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران آمده است. همچنین در کتاب «موسیقی کبیرِ» ابونصر فارابی نیز مقام یازدهم از دوازده مقام، با نام مهرگان ثبت شده است. نظامی گنجوی نیز در منظومه ی «خسرو و شیرین» نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نام برده شده را «مهرگانی» نوشته است. گمان می‌رود که در روزگار گذشته، جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای داشته که از چون و چندِ آن آگاهی در دست نیست.
باورهای دیگر
درباره ی این جشن، باورها، از اسطوره تا واقعیت، بسیارست. گفته و نوشته اند که در روز آغاز مهرگان:
زمین پدید آمد و گسترش یافت
در تن مشیا و مشیانه (آدم و حوّا) روح دمیده شد
کاوه آهنگر و یارانش با آژیدهاک (ضحّاک) روبه رو، و بر او چیره شدند. فریدون آژیدهاک را به بند کشید و در دماوندکوه زندانی کرد
فریدون بر تخت نشست
آریایی ها پس از کوچ به فلات ایران، رسایی و تکامل زمین و برداشت فراورده های کشاورزی را جشن گرفتند …
هرگاه از باورهای افسانه آمیز بگذریم و به یاد بیاوریم که نیاکان ما هزاران سال پیش در جست و جوی اقلیمی بهتر از زمین های یخزده ی شمالی برای زیست، به فلات ایران کوچیدند، درمی یابیم که مهمترین انگیزه ی آنان برای برپاداشتن جشن های مهرگان، شکرگزاری به مناسبت پایان کشت و کار تابستانی و محصول برداری بوده است.
ادامه دارد …
به امید روزی که مردم خوب ایران زمین بار دیگر همه ی جشن های نیک و شادی بخش فرهنگی و اجتماعی آریایی و ملی خود را با تمام زیبایی های معنوی چندین هزارساله اش، به شیوه ی نیاکان خردمند خود، ارج گذارد و با شکوهی شایسته ی آن، برگزار نماید.
—————————————— .
* – در ادبیات عرفانی باستانی، از امشاسپندان به عنوان فروزه های نیک خدای یگانه یاد شده است.
سرچشمه‌ها:
گاهشماری و جشن های ایران باستان – هاشم رضی (۱۳۷۱)،
تارنمای فرهنگ ایران (www.farhangiran.com )
ویکیپدیا
یادداشت‌های شخصی
