شماره ۱۱۹۸ ـ پنجشنبه ۹ اکتبر ۲۰۰۸
کوه های فارس
کوههای استان فارس بخش مهمی از ارتفاعات و سلسله کوههای زاگرس می باشند که در سراسر غرب ایران به صورت دیواری عظیم و موازی از رشته های طاقدیسی کشیده شده است. این کوهها از آذربایجان در شمال غرب ایران شروع و به طرف جنوب و جنوب شرقی تا سلسله مکران در بلوچستان امتداد می یابد.
این مجموعه پستی و بلندی های منظم و خاصی است که در جنوب گسله های سراسری از کردستان جنوبی تا شمال تنگه هرمز کشیده شده است. زاگرس به وسیله جلگه های وسیع و دشتهای پهناوری چون جلگه کرمانشاه در غرب و جلگه شیراز در جنوب از هم جدا شده و به قسمت های شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می شود.
قلل و ارتفاعات بلند سلسله کوههای زاگرس دامنه های پر شیب و دره های عمیق و تنگه های متعدد دارند. بر اثر فرسایش شدید، بریدگیها و برجستگی های ناموزون در آنها به وجود آمده تا جایی که قسمت عمده نواحی مرکزی زاگرس عملاً قابل عبور و مرور نیست. غالب این کوهها به عرض تقریبی ۲۰۰ کیلومتر هستند و دره های کوهستانی زاگرس پر پیچ و خم و مسیر رودخانه های زاگرس هستند که بعضی نواحی وسعت یافته و اراضی مسطح و وسیع و قابل کشت و زرع را به وجود می آورند. در دل این دره ها شهرها و دهات و قصبات کوچک و بزرگ وجود دارند که محل ییلاق ایلات و عشایر می باشند.
منطقه فارس عمدتاً در زاگرس میانی واقع شده که مشابهت زیادی با البرز مرکزی دارد. این کوهها تعداد زیادی قلل بالای ۴۰۰۰ متر دارند و در بیشتر ایام سال پوشیده از برف هستند. غالب این کوهها پوشیده از جنگلهای بلوط و نارون بوده و دامنه های آنها چراگاههای وسیع و محل ییلاق ایلات و عشایر، کرد، لر، بختیاری و قشقایی است.
زاگرس مرکزی را در حقیقت از ارتفاعات بین جلگه کرمانشاه و شیراز باید دانست که از رشته های موازی و متعدد با پهنای متفاوت از ۲۰۰ تا ۶۰۰ کیلومتر به نام پا طاق که بسیار شبیه کوههای آلپ هستند، تشکیل یافته است.
رودخانه گاماساب آن را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می کند. قسمت غربی که پشتکوه نام دارد از کردستان تا خوزستان ادامه دارد. قسمت شرقی زاگرس مرکزی پیشکوه نامیده می شود و دره های عمیق و تنگه های کوهستانی متعدد دارد که بین غالب رشته کوههای آن به علت وجود دره های پر آب و حاصلخیز مرکز تجمع و شهر نشینی است.
مرتفع ترین ارتفاعات زاگرس به نام کوههای بختیاری در فاصله لرستان تا جلگه شیراز واقع شده که از یک سو به فلات داخلی مرتبط است و از سوی دیگر به جلگه های خوزستان و سواحل خلیج فارس منتهی می شود. بلندترین نقطه آن زردکوه به ارتفاع ۴۳۵۷ متر و هفت تنان و دیگری کوه عظیم دینار با قله های معروف آن شامل قدوس نزدیک به ۴۵۰۰ متر که این قلل به واسطه رطوبت فراوان دامنه های آن سبز و خرم و دارای چمنزارهای وسیع و محل ییلاق ایلات بختیاری و قشقایی است.
به طور کلی استان فارس ناحیه ای است کوهستانی که ارتفاعات آن دنباله رشته کوههای زاگرس با جهت شمال غربی جنوب شرقی است. این استان جنوبی ایران از شمال به اصفهان و یزد، از غرب به استانهای بوشهر و بویراحمد و کهکیلویه، از جنوب به استان هرمزگان و از شرق به استان کرمان محدود است. وسعت آن در حدود ۱۳۳ هزار کیلومتر مربع است که تقریباً ۸.۱% از مساحت کل کشور را شامل می شود.
ارتفاعات فارس
ارتفاعات استان فارس به چهار دسته تقسیم می شود:
۱ـ ارتفاعات شمالی: این ارتفاعات از کوههای سمیرم در استان اصفهان شروع می شود و تا آباده ادامه دارد و در آباده به دو رشته تقسیم می شود:
الف: رشته شرقی به کوههای بوانات متصل می شود و در شمال بوانات، از ارتفاع آن کاسته شده به ابر کوه منتهی می گردد.
ب : رشته غربی این کوهها در غرب آباده قرار دارد که به سمت اقلید پیش آمده و در جنوب این شهرستان ارتفاعات خسرو و شیرین و موسی خان را تشکیل می دهد. مهمترین ارتفاع این منطقه کوه عظمت است که گردنه معروف کولی کش در آن قرار دارد.
۲ـ ارتفاعات مرکزی: این کوهها خود به سه رشته تقسیم می شود: شمال این ناحیه کوه برم فیروزه که از شمال غربی ناحیه سپیدان آغاز شده و تا قسمت جنوب شرقی پیش رفته و به ارتفاعات ارسنجان منتهی می شود. مرکز این منطقه کوه مهارلو که ادامه آن به خرمن کوه فسا متصل می شود. جنوب این منطقه کوه تودج و تنگه معروف آن رونیز در شمال شرق فسا شروع شده و این کوه تا جنوب استهبان و شمال داراب ادامه می یابد و دنباله آن به کوههای سیرجان در استان کرمان منتهی می گردد.
۳ـ ارتفاعات جنوبی : در منطقه فارس هر چه به سمت جنوب و جنوب شرقی پیش رویم کوهها کم ارتفاع تر شده و فاصله بین آنها بیشتر می شود. مهمترین کوههای این منطقه کوه داراب و ارتفاعات بالنگستان (باهنگستان) می باشد.
۴ـ ارتفاعات غربی: این کوهها از استان کهکیلویه آغاز و دنباله آن به کوههای ممسنی و کازرون متصل می گردد که مهمترین ارتفاعات آن شامل کوه قره داغ و اطراف شیراز دو رشته کوه یکی در شمال به نام کوه چهل مقام، کوه بمو و باباکوهی و رشته دیگر در جنوب شیراز که شامل کوههای سبزه پوشان قره داغ، در قسمت جنوب غربی کوه دراک قرار دارد که مقداری از آب آشامیدنی شیراز از کوه دراک تامین می گردد. در منطقه جنوب غربی کوه سپیدار در فیروز آباد و ارتفاعات کوهمره سرخی از مهمترین ارتفاعات منطقه می باشند. کوههای فارس اکثراً دارای ارتفاع زیادی هستند و بیشتر رودها و چشمه ها در این ناحیه از آب این کوهها تامین می شوند. با وجودی که فارس در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد، اما ارتفاعات آن در تعدیل آب و هوای این سرزمین بسیار موثرند.
مراتع نواحی کوهستانی این سرزمین باعث رونق دامپروری و مخصوصاً ییلاق و قشلاق عشایر این استان می شود و بالاخره جنگلهای این ناحیه و پوشش گیاهی منطقه دارای استفاده های زیادی است.
آب و هوای منطقه فارس
به طور کلی آب و هوای استان فارس را می توان به سه بخش تقسیم کرد:
۱ـ منطقه مرطوب: این منطقه بیشتر در داخل رشته کوههای زاگرس قرار دارد و بیشتر شامل ارتفاعات شمال و شمال غرب فارس است. در این منطقه به علت کوهستانی بودن زمستان سرد با برف و باران فراوان و تابستان معتدل است.
۲ـ منطقه خشک : در این منطقه میزان بارندگی سالیانه بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی متر است و مناطق جنوبی و شرقی این استان را در بر می گیرد مانند : لار ، اوز ، خنج ، ابرکوه. این منطقه زمستان معتدل و تابستانهای بسیار گرم دارد.
۳ـ منطقه نیمه خشک : میزان بارندگی سالیانه در این منطقه بیش از ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی متر است و در این منطقه شهرهای شیراز ، کازرون ، فیروز آباد ، جهرم ، فسا ، داراب ، استهبان و نی ریز قرار دارند. منطقه نیمه خشک نواحی مرکزی استان فارس است و در این منطقه زمستانها معتدل و بارانی و تابستانها گرم و خشک است و می توان آن را نوعی آب و هوای مدیترانه ای یا شبه مدیترانه ای نامید.
چند نوع باد نیز در منطقه فارس می وزد که از مهمترین آنها :
۱ـ بادهای شمالی که سرد و خشک است و در زمستان می وزد .
۲ـ بادهای غربی که از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه به سوی ایران می وزد که حامل باران است و آثار کمی از آن در فارس معمولاً از اواخر پائیز تا اوایل بهار احساس می شود.
۳ـ توده هوای جنوب.
۴ـ بادهای محلی که در اکثر نقاط فارس معمولاً از کوهها به دشت و بالعکس می وزد. در منطقه ابر کوه این بادها فصلی است و بعضی مواقع با توفان همراه است.
مهمترین رودهایی که از کوههای فارس سرچشمه می گیرند:
۱ـ رود کر: از کوههای اطراف اردکان (برم فیروز ـ برآفتاب) سرچشمه می گیرد و پس از دریافت شعباتی مانند سیوند، پر آب تر شده از جنوب مرودشت می گذرد و پس از مشروب کردن منطقه کربال به دریاچه بختگان وارد می شود. طول آن در حدود ۲۷۰ کیلومتر است بر روی این رود سد خاکی درود زن احداث شده است.
۲ـ رود قره آقاج: این رودخانه از ارتفاعات حوالی چهل چشمه (۴۰ کیلومتری غرب شیراز) سرچشمه می گیرد و پس از جذب چند رود و چشمه های متعدد پر آب تر شده از کوار، خفر و جهرم گذشته به قیر و کازرین می رسد و در طول مسیر مناطق زیادی را مشروب می کند و سپس تشکیل رود مند را می دهد. این رودخانه در قسمت علیا شیرین است، اما هرچه به خلیج فارس نزدیکتر می شود به علت عبور از لایه های نمکی شورتر شده و قابلیت استفاده کشاورزی را از دست می دهد.
۳ـ رود فهلیان: از کوههای غرب سپیدان سرچشمه می گیرد و پس از عبور از چندین دهستان و شهر با نامهای شش پیر، زهره ، هندیجان به خلیج فارس می ریزند.
۴ـ رود فیروزآباد: که از ارتفاعات فیروز آباد سرچشمه می گیرد و پس از مشروب نمودن اراضی این شهرستان به رود قره آقاج می پیوندد.
۵ـ رود دالکی: از کوههای کوهمره سرخی سرچشمه می گیرد و پس از عبور از جنوب شهرستان کازرون و مشروب کردن اراضی وسیعی وارد دشتستان در استان بوشهر می شود و به رودخانه شاپور متصل و به سوی خلیج فارس جریان می یابد.
مهمترین دریاچه های منطقه فارس
۱ـ دریاچه بختگان (نی ریز) که در غرب نی ریز واقع شده و آب آن شور است. دریاچه کوچکی به نام نرگس (تشک، طشت) به وسیله تنگه ای به بختگان متصل می شود که مساحت آن در حدود ۳۱۲ کیلومتر مربع است و رود کر به آن می ریزد.
۲ـ دریاچه مهارلو در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شیراز واقع شده آب آن از سیلابهای رودخانه و چشمه ها تامین می شود و بسیار شور است. از نمک این دریاچه جهت صنایع پتروشیمی و غذایی استفاده می شود. مساحت آن در فصول مختلف متفاوت است و به طور متوسط ۲۰۸ کیلومتر مربع است. حداکثر آب آن در فصل بهار و حداقل آن در اواخر تابستان است.
۳ـ دریاچه پریشان (فامور) در جنوب شرقی کازرون قرار دارد، آب آن شیرین بوده و از رودخانه فامور و چندین چشمه تامین می شود. پرورش و صید ماهی در آن صورت می گیرد و حدود ۴۳ کیلومتر مربع وسعت دارد.
پوشش گیاهی کوههای منطقه فارس
پوشش گیاهی این منطقه متنوع و به سه نوع تقسیم می شود:
۱ـ پوشش گیاهی استپی: بیشتر در شرق و جنوب فارس دیده می شود. معروفترین گیاهان این منطقه عبارتند از: درمنه، گز، انواع گون، اسپند، شیرین بیان و اسفناج وحشی.
۲ـ پوشش نیمه استپی: این پوشش گیاهی معمول مناطق خشک و نیمه خشک بوده و به علت دخالت های بی رویه انسان و تخریب مراتع جهت دیم کاری رستنی های طبیعی آن اغلب نابود شده و علف هرز جانشین آن گردیده است. مهمترین گیاهان این ناحیه عبارتند از: کنگر، جاشیر، شیرین بیان، بو مادران، خار شتر، شاطره، چوبک و انواع گون. درختان این ناحیه چنار، بید، کاج، سرو و زبان گنجشک هستند.
۳ـ پوشش گیاهی جنگلی: در گذشته نه چندان دور جنگلهای طبیعی نسبتاً مهمی از بلوط در زاگرس فارس وجود داشته که قسمت اعظم آن توسط انسانها تخریب شده و امروزه مقدار کمی از آن باقی مانده است. به طور کلی جنگلهای این منطقه تنک بوده و می توان آن را جنگل خشک نامید. معروفترین درختان جنگلی این منطقه بلوط، بادام کوهی، بنه، انجیر، کیالک (زالزالک)، کنار (بدر) و گردو هستند و بالاتر از ۲۶۰۰ متر به علت سرما درختان بسیار تنک هستند.
جانداران کوههای فارس
در کوههای استان فارس انواع جانوران شکاری از قبیل آهو، پازن، بزکوهی، قوچ، میش و از پرندگان، کبک، کبوتر، قرقاول و تیهو و در اطراف آبهای شور و شیرین مرغابی و غاز یافت می شوند. به علاوه پرندگان مهاجر مانند پرستو و لک لک نیز به این منطقه مهاجرت می کنند و زمستانها را در آبگیرها و دریاچه های این منطقه می گذرانند.
ارتفاعات بخش سمیرم
بخش سمیرم کوهستانی ترین منطقه فارس محسوب می شود کوهستان مرتفع این بخش رشته کوه دنا می باشد که چندین قله بالای ۴۰۰۰ متر دارد و بیشتر در قسمت جنوب این بخش واقع شده است که سرچشمه چندین رودخانه مهم است. منطقه دنا از جنبه های مختلفی می تواند مورد بازدید قرار بگیرد.
از قله های معروف دنا می توان قله قدوس به ارتفاع ۴۳۸۰ متر یا کله قدوس یعنی قله پاک و بلند را نام برد. از این قله تمامی مناطق اطراف از جمله سمیرم، منطقه بویراحمد و سلسله جبال دنا به خوبی مشهود است. زمان صعود از آب ملخ تا این قله حدود ۷ساعت است.
قله مجال یا پازن پیر از قلل بکر منطقه دنا است که تا به حال کمتر صعود شده است.
به راستی منطقه دنا کلکسیونی از مناظر زیبا ، قله های بلند و آلپی، دریاچه های کوهستانی، یخچال های کوهستانی و غارهای متعدد است که در اینجا به صورت فشرده به آنها اشاره شد.
در مورد سی سخت و گردنه بیژن و چشمه میشو یا چشمه میشی روایات متعددی در بین اهالی وجود دارد، اما نام سی سخت در متون جغرافیایی، سیم سخت، سیم بخت و سی سخت آمده است. سی سخت از شمال به قله حوض دال یا قله مرکزی دنا و از جنوب به رودخانه بشار Boshar محدود می شود. چشمه میشو و گردنه بیژن در شمال سی سخت واقع شده اند. در مورد روایتی که برای این اسم وجود دارد باید گفت، مردم منطقه معتقدند که سی مرد فولادین و سرسخت منطقه تصمیم داشته اند در زمستانی پر برف و یخبندان از گردنه معروف بیژن عبور نمایند ولی به علت مسدود بودن گردنه از برف و سرمای بیش از حد ، همه ی آن سی نفر در این راه به هلاکت رسیده اند، از این رو این منطقه را سی سخت، یعنی سرزمینی که سی تن از سخت ترین مردان آن زمان در آن جان سپردند، خوانده اند. اهالی نیز اعتقاد دارند که کیخسرو پادشاه حماسی ایران در محل تل خسرو که در قلب یاسوج است لهراسب را به جانشینی خود انتخاب کرد و خود با سواران چندی به سمت سی سخت کنونی حرکت کرده و در محل چشمه میشو کیخسرو و سواران فرود آمدند و خود را شستشو دادند و در موقع عبور از گردنه بیژن به قدری برف و کولاک زیاد بود که کیخسرو و همه ی سواران از بین رفتند.
خصوصیات زمین شناسی کوههای فارس
کوههای منطقه فارس در دنباله ی زاگرس از کوه دنا شروع شده، به طرف جنوب شرقی پیچیده و ارتفاع آنها تقلیل پیدا می کند. در این قسمت کوهها نسبتاً کمتر فرسایش یافته و برخلاف پشتکوه که بارندگی آنها بیشتر بوده و طبقات ائوسن بسیار نازک شده، در کوههای فارس طبقه ائوسن توده های عظیمی را تشکیل می دهد. چین خوردگی در این ناحیه کمتر است و هنوز حالت اولیه خود را از دست نداده است. قلل و فرورفتگی ها غالباً به موازات یکدیگر واقع شده و چون بارندگی کم بوده، رودخانه های بزرگ و دره های وسیعی در آن یافت نمی شود. به طوری که اغلب دره هائی که در طول واقع شده به واسطه بودن رودخانه ها و سیلاب های بهاری تشکیل دریاچه ای منفرد را داده است مانند دریاچه مهارلو و یا دریاچه نی ریز. سیلاب کوههای مزبور اغلب از تنگه های بسیار باریک که به نظر می رسد بسیار جدید باشد، می گذرد. به همین خاطر برای گذشتن از این کوهها معمولاً از بالای کوه که به کتل معروف است عبور می کنند و تنگه ها جای مناسبی برای عبور نیستند.
ارتفاع کوه ها که جهت عمده آنها شمال شرقی و جنوب غربی است به موازات هم سراسر این منطقه را فراگرفته و بین هر یک از این رشته ها دشت هایی به وجود آمده است. هر قدر از طرف شمال به سمت جنوب برویم از ارتفاع کوهها به طور محسوسی کم می شود.
در نتیجه فشرده شدن کوهستان، ارتفاعات و کلیه قلل مهم منطقه در شرق این کوهستان است.
۱ـ رشته کوههایی که از آباده شروع می شود و از جنوب بوانات گذشته و به کوه سفید متصل می شود و تا کوه سفید به ارتفاع ۲۸۰۰ می رسد.
۲ـ رشته کوههایی که از چهار دانگه شروع شده، از شمال ارسنجان و نی ریز گذشته و تا دره رود شور امتداد دارد. قلل مهم این سلسله کوه دال نشین ۳۵۰۰ متر، کوه سرسفید ۲۴۰۰ متر، قله و کوه داراب ۳۵۳۰ و کوه فرک ۲۸۲۵ متر هستند.
۳ـ رشته کوههای شمالی شیراز که از شمال دریاچه مهارلو و شهرستان فسا گذشته، به کوهستان داراب منتهی می شود. قلل مهم آن کوه بمو به ارتفاع ۲۸۵۰ متر، قله کوه احمدی به ارتفاع ۲۸۷۱ متر و کوه خرمان ۲۳۰۰ متر هستند.
۴ـ رشته کوههایی که از شمال کازرون و شمال فیروزآباد و جنوب جهرم گذشته و به کوههای هرمز در شمال بندر خمیر منتهی می شود. قلل مرتفع این کوهها عبارتند از: کوه عبدی با ارتفاع ۳۱۱۱ متر در غرب، کتل پیران و کوه سفید به ارتفاع ۳۱۹۱ متر و کوه هرمز به ارتفاع ۲۸۳۶ متر.
۵ـ رشته کوههایی که از بلوک ماهور و خشت شروع شده از جنوب فراشبند گذشته و سپس به کوهستان محال اربعه پیوسته از جنوب قیر و کارزین و خنج گذشته و به کوهستان جنوبی لار منتهی می شود.
۶ـ کوه دینار به ارتفاع ۴۰۰۰ متر در شمال ممسنی، کوه گرم در شمال، کوه سفید در شرق اردکان، کوه امام زاده به ارتفاع ۳۱۲۵ متر در شمال راهجرد، کوه کلات برفی، کلات سفید به ارتفاع ۲۸۷۷ متر در جنوب غربی ارسنجان، کوه گرد کلات در شمال ارسنجان در غرب شهر شیراز، کوه دراک به ارتفاع ۲۵۸۳ متر در جنوب غربی شهر واقع شده اند و از ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز از پل فسا تا شهر فسا ادامه دارد. قلل مهم ارتفاعات بین شیراز و فیروزآباد، کوه سفید به ارتفاع ۳۱۹۱ متر در شمال میمند، کوه بریز به ارتفاع ۲۸۰۰ متر در شرق فیروزآباد، کوه زنجیران به ارتفاع ۲۳۰۳ متر در شمال شرقی بلوک خواجه، کوهستان سرخ که بلندترین قله آن ۳۰۸۰ متر است و کوه دلویه به ارتفاع ۳۱۱۶ متر هستند.
۷ـ در منطقه کازرون رشته کوه تارا از جروق شروع شده به خاک دشمن زیاری متصل می شود. این کوه مرتفع ترین کوههای این منطقه است. قله های این کوه اکثر ماههای سال از برف پوشیده است. از قله های معروف آن سترگ در شمال، دو سران چنگ برفی در شرق، عبدولی چنگ یا چنگ برد سپید از غرب دشت ارژن، چنگ گلو خواجه، سر راه شیراز و بوشهر هستند.
از معابر مهم این کوهها کوه سماق بین کوهمره و دشمن زیاری، گردنه عبدولی و دشت ارژن در راه بین شیراز و بوشهر است. کوه دوان در شمال کازرون از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد. ارتفاع این کوه به نسبت تارا کمتر و مرتفع ترین قله آن ۱۷۰۰ متر است. از قله های معروف این منطقه می توان به تل مرک در شمال، دوان کوکون در شرق کازرون و قلعه اولی و قلعه دختر اشاره کرد.
ارتفاعات ممسنی: کوه پرکوه از توکل آباد دشمن زیاری شروع شده به قریه امیرایوب ختم می شود. قلل مرتفع رشته کوه مزبور کوه طویله، شهند کوه، قله کوه، قله طوسی، زرد آورد و برآورد است. کوه برآورد دارای جنگلهای تنک بلوط و بادام کوهی و بنه است.
۸ـ ارتفاعات آباده: کوه ده ملا با قله های دو شاخ، قله کوه سفید، قله چاه گز و چاه کلوخ، قله کوه گوشتخوار، قله کوه چهل چشمه، قله کوه نقش پازن، قله کوه همبازه و قله بی خانه گان به ارتفاع ۲۹۸۵ متر در مشرق.
در شمال بوانات رشته کوهی موسوم به قندیله هست که تا حدود شمالی قریه منج امتداد دارد. قله های مرتفع آن علی حینی به ارتفاع ۲۵۰۰ متر و سرخ زیتون به ارتفاع ۲۳۷۰ متر هستند. در جنوب بوانات رشته کوه خاتون قرار دارد که قله مهم آن موسوم به کلاه سیاه به ارتفاع ۳۸۰۰ متر است.
قلل عمده ارتفاعات غربی راه بین جلگه آباده و چهار دانگه عبارتند از قله شیرازک و نعل شکن در جنوب ایزدخواست، قله کمرباغ و کوه مادران در غرب شورجستان، قله رود آب و کمر چناران به ارتفاع ۲۷۰۰ متر و قله مهم بل به ارتفاع ۴۲۵۰ در جنوب شرقی اقلید. در ارتفاعات جنوبی هم قلل کوه بابا شیخ اسمعیل، آسپاس و کوههای سیدمحمد با ارتفاع ۳۵۴۰ متر و قله کوه فاروق به ارتفاع ۳۳۷۰ متر قرار دارند.
به راستی که چه شگفتی هایی در دل طبیعت ایران نهفته است که باید آنها را شناخت و به دیگران شناساند.
