بی‌اختیاری ادرار عبارتست از نشت گاه‌گاهی ادرار یا دفع خودبخودی حجم بیش‌تری از ادرار. روی‌هم‌رفته سه نوع بی‌اختیاری ادرار داریم:
بی‌اختیاری ناشی از فشار که هنگام سرفه، عطسه، خنده یا ورزش رخ می‌دهد.
بی‌اختیاری اضطراری که فرد ناگهان احساس می‌کند که باید به دستشویی برود، هم‌زمان مثانه‌اش منقبض میشود و پیش از رسیدن به دستشویی خودبخود ادرارش دفع میشود.
در برخی از این افراد ادرار سرریز میشود، زیرا مثانه نمی‌تواند کاملا تخلیه شود و ادرار چکه‌چکه دفع میشود.
نوع آمیخته‌ی بی‌اختیاری ادرار، گاهی هر دو نوع بی‌اختیاری ادرار هم‌زمان در فردی وجود دارد.
علل بی‌اختیاری ناشی از فشار
توان نگه داشتن ادرار به کارکرد طبیعی کلیه‌ها، مجاری ادرار، مثانه و سیستم عصبی بستگی دارد. مثانه‌ی هر فرد بزرگسال به‌طور متوسط تا دو لیوان آب (۳۵۰ تا ۵۵۰ میلی‌لیتر) را در خود نگه می‌دارد. برای نگه داشتن این حجم ادرار دو ماهیچه کار می‌کنند:
۱) اسفنکتر که ماهیچه‌ای‌ست دایره‌وار و دور پیشابراه را احاطه می‌کند. برای جلوگیری از دفع خودبخودی ادرار باید این ماهیچه را منقبض کرد.
۲) دتراسر که ماهیچه‌ی دیواره‌ی مثانه است. این ماهیچه باید در حالت استراحت بماند تا مثانه بتواند کش بیاید.
با تغذیه سالم و ورزش می توان دوران سالمندی سالمی داشت
در بی‌اختیاری ناشی از فشار، ماهیچه‌ی اسفنکتر و ماهیچه‌های لگن که کارشان حمایت از مثانه و مجاری ادرار است ضعیف می‌شوند. وقتی فشار از طرف شکم به این ناحیه افزایش می‌یابد، مثلا هنگام سرفه، عطسه، خنده یا هنگام بلند کردن وزنه‌ای سنگین، اسفنکتر آن‌قدر قوی نیست که بتواند از جاری شدن ادرار جلوگیری کند.
همان‌طور که گفتیم این نوع بی‌اختیاری ادرار می‌تواند ناشی از ضعیف شدن ماهیچه‌های لگن نیز باشد. عواملی که در ضعیف شدن این ماهیچه‌ها دخالت دارند عبارتند از:
وارد آمدن آسیب به مجاری ادراری
برخی داروها
جراحی پروستات یا ناحیه‌ی لگن
بی‌اختیاری ناشی از فشار شایع‌ترین نوع بی‌اختیاری ادرار در میان خانم‌هاست و بیش‌تر در زنانی دیده میشود که بارها زایمان طبیعی کرده‌اند یا در زنانی که به دلیلی دچار افتادگی مثانه و مجاری ادرار شده‌اند.
عوامل موثر در افتادگی مثانه و مجاری ادرار عبارتند از:
زن بودن
زایمان
سرفه‌های مزمن، مثل سرفه‌های ناشی از برونشیت مزمن و آسم
سن‌وسال
چاقی
سیگار
علامت اصلی بی‌اختیاری ادرار دفع خودبخودی ادرار است که ممکن است هنگام سرفه، عطسه، ایستادن، ورزش، فعالیت‌های فیزیکی دیگر و نزدیکی رخ دهد.
پیشگیری
انجام ورزش‌های کگل می‌تواند به پیشگیری از بی‌اختیاری ادرار کمک کند. تکرار این ورزش برای همه‌ی گروه‌های سنی مفید است. زنان هنگام بارداری و پس از زایمان با انجام این ورزش می‌توانند از بی‌اختیاری ادرار در آینده پیشگیری کنند.
ورزش کگل چیست؟
برای انجام این ورزش باید ماهیچه‌های دور پیشابراه و مقعد را سفت کنید (درست مثل زمانی که می‌خواهید جلوی جریان ادرار را بگیرید) ۸ تا ۱۰ ثانیه نگه دارید و سپس آزاد کنید. به عبارت ساده‌تر هنگامی که مثانه خالی‌ست سعی کنید ادرار کنید و لحظه‌ای بعد جلو ادرار را بگیرید و دوباره و سه‌باره این کار را انجام دهید. البته اگر می خواهید درستی انجام آن را آزمایش کنید برای یک لحظه موقع ادرار کردن این ورزش را انجام دهید. یک راه دیگر برای اطمینان از انقباض این ماهیچه‌ها می‌توانید انگشت‌تان را درون پیشابراه بگذارید و ماهیچه‌ها را منقبض کنید. اگر روی انگشت‌تان احساس فشار کردید معلوم است که ورزش را به‌درستی انجام می‌دهید. شکم و ماهیچه‌های نشیمن نباید هنگام انجام ورزش‌های کگل حرکت کنند.
چند وقت یک بار باید ورزش کگل را انجام داد؟
در آغاز با دو یا سه انقباض شروع کنید و پس از قوی‌تر شدن ماهیچه‌ها، روزانه تعداد انقباض‌ها و زمان انقباض را افزایش دهید. دست‌کم ۳ دفعه در روز این ورزش را انجام دهید و هر دفعه ۱۰ بار عضله‌ی پیشابراه را منقبض کنید. ورزش کگل را به برنامه‌های روزانه‌تان بیفزایید. این کار را می‌توانید هنگام بیدار شدن از خواب، تماشای تلویزیون، یا قبل از رفتن به رختخواب انجام دهید. به‌واقع زمان انجام این ورزش‌ها مهم نیست، مهم آن است که به‌طور مرتب انجام شوند.
درمان
درمان این نوع بی‌اختیاری ادرار به شدت علائم بستگی دارد و به این‌که تا چه اندازه روی زندگی روزمره اثر می‌گذارد.
ترک سیگار و کم کردن مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار و کم کردن مصرف الکل به بهبود بی‌اختیاری ادرار کمک می‌کند.
روی‌هم‌رفته چهار شیوه‌ی درمان برای این نوع بی‌اختیاری ادرار وجود دارد:
تغییر رفتار و عادت‌ها
درمان دارویی
تمرین و ورزش ماهیچه‌های لگن
جراحی
تغییر رفتار و عادت‌هایی مثل:
کم کردن میزان نوشیدن در کسانی‌که روزانه بیش از اندازه چای یا قهوه یا نوشیدنی‌های دیگر می‌نوشند.
رفتن به دستشویی، دست‌کم چندبار بیش از معمول
خوردن غذاهایی با فیبر بالا و روغن زیتون برای جلوگیری از یبوست
ترک سیگار برای کاستن میزان سرفه و کاهش تحریک مثانه و هم‌چنین کاهش خطر ابتلا به سرطان مثانه
کاهش مصرف الکل و کافئین که هر دو از محرک‌های مثانه‌اند
کاهش وزن در افراد چاق
و در بیماران دیابتی کنترل قند خون
درمان‌های دارویی در کسانی که بی‌اختیاری ادرار شدید ندارند موثر است و جراحی برای کسانی توصیه میشود که افتادگی شدید مثانه یا مجاری ادرار دارند و ورزش کگل روی آن‌ها موثر نیست.
بی‌اختیاری اضطراری ادرار
در این نوع بی‌اختیاری ادرار همان‌طور که گفتیم فرد ناگهان نیاز شدید به رفتن به دستشویی احساس می‌کند، زیرا مثانه خودبخود منقبض میشود.
علل و عوامل موثر
همان‌طور که گفتیم برای این‌که مثانه بتواند درست پر و خالی شود باید ماهیچه‌ی اسفنکتر یا دریچه‌ی پیشابراه و ماهیچه‌ی مثانه درست کار کنند. روند ادرار کردن دو فاز دارد:
پر شدن و انبار ادرار مثانه
خالی شدن مثانه
در فاز اول، مثانه کش می‌آید تا بتواند ادرار را که مرتب هم زیاد میشود در خود نگه دارد و وقتی حجم ادرار داخل مثانه به ۲۰۰ میلی‌لیتر رسید نیاز رفتن به دستشویی احساس میشود.
در این زمان سیستم عصبی به ما می‌گوید که باید به دستشویی برویم و همین سیستم به مثانه کمک می‌کند که ادرار بیش‌تری را در خود جای دهد و به کلیه‌ها برنگرداند.
در نوزادان وقتی حجم مشخصی از ادرار در مثانه جمع شد، سیستم عصبی دستور تخلیه می‌دهد. با بزرگ شدن بچه و یادگیری کنترل ادرار، قشر مغز از انقباض ماهیچه‌ی مثانه جلوگیری می‌کند. همین کمک می‌کند که تخلیه‌ی ادرار تا رسیدن به دستشویی به تاخیر بیافتد. در افرادی که بی‌اختیاری ادرار از نوع اضطراری دارند، ماهیچه‌ی مثانه تحت تاثیر مشکلات عصبی تحریک شده و توان به تاخیر انداختن تخلیه‌ی ادرار را از دست می‌دهد.
بی‌اختیاری ادرار از نوع اضطراری می‌تواند به دنبال موارد زیر رخ دهد:
سرطان مثانه
التهاب مثانه
انسدادی بر سر راه خروجی مثانه
سنگ مثانه
عفونت
بیماری‌های عصبی مثل ام‌اس
آسیب‌های عصبی مثل آسیب به طناب نخاعی یا سکته‌ی مغزی
در آقایان این نوع بی‌اختیاری ادرار می‌تواند هم‌چنین ناشی از تغییرات مثانه به خاطر بزرگ شدن خوش‌خیم پروستات، یا به‌دنبال ایجاد انسدادی در سر راه خروجی مثانه به خاطر بزرگ شدن پروستات باشد.
با گذر عمر تقریبا در همه‌ی آقایان پروستات بزرگ میشود. به همین دلیل بی‌اختیاری ادرار در مردان بالای شصت سال، و به دلایلی که در مورد زنان برشمردیم، در زنان بالای پنجاه سال شایع است.
برای درمان بی‌اختیاری ادرار از نوع اضطراری باید علت زمینه را درمان کرد.
* اکرم پدرام نیا، نویسنده، مترجم، پژوهشگر و پزشک ایرانی ساکن تورنتو ـ کانادا و از همکاران تحریریه ی شهروند است.
