شهروند ۱۲۲۲ ـ پنجشنبه ۲۶ مارچ ۲۰۰۹
بخش دوم و پایانی
بر سر راه مبارکیه به سفیدآب یک آب انبار قدیمی با سقف گنبدی به نام آب انبار “حوض قیلوقه” دیده می شود. پارک ملی کویر از لحاظ نوع و عوارض زمین شناختی دارای شش نوع ناحیه است که شرایط ویژه هر کدام بر خصوصیات زندگی جانوران و گیاهان آن ناحیه اثر می گذارد.
۱ـ نواحی کوهستانی: در این نواحی سنگهای آذرین در ارتفاعات بالا، تشکیلات مربوط به دوران سوم در ارتفاعات میانه و لایه های آبرفتی دوران چهارم در ارتفاعات کم مشاهده می شود. این نواحی شامل رشته کوههای دوازده امام (در غرب)، سیاه کوه (در مرکز)، نخجیر (در شرق) و کوه چخماقیه و سفیدآب (در جنوب) است.
۲ـ نواحی گسسته کم شیب: شامل کوهپایه ها و تپه های فرسایش یافته.
۳ـ نواحی بیابانی سنگلاخی: که توسط شن یا سنگریزه پوشیده شده و دارای شیب ملایم است.
۴ـ نواحی بیابانی شنی: که دارای شنهای روان است و اخیرا به کمک پوشش گیاهی تا حدی تثبیت شده است.
۵ـ نواحی باتلاقی شور: شامل اراضی پست منطقه که در طول فصل زمستان اکثرا دارای آب هستند.
۶ـ مسیل ها: که بستر رودخانه های فصلی یا سیلابها هستند.
ارتفاعات پارک ملی کویر
منطقه کوهستانی سیاه کوه: سیاه کوه از مهمترین کوههای پارک ملی کویر است که در مرکز پارک واقع شده است. قله آن سنگی است و ۲۰۱۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. جهت این رشته کوه، شمال غربی ـ جنوب شرقی است. ارتفاع رشته سیاه کوه هر چه به سمت جنوب غربی برویم کمتر می شود. در این کوهها چشمه های متعددی وجود دارد که آبشخور حیوانات منطقه است. اصطخری در قرن چهارم هجری در کتاب جغرافیای خود از سیاه کوه نام برده و آن را بعد از کرکس دومین کوه مرتفع کویر دانسته است. به گفته ی اصطخری، هم کرکس و هم سیاه کوه، پناهگاه راهزنان بوده اند و در نیمه راه میان کرکس و سیاه کوه در راه کویر، کاروانسرایی به نام کاروانسرای گچی (دیرالجص) از گچ و آجر ساخته شده بود که دروازه ی آهنینی داشت. سون هدین کویرپیمای معروف جهان که کتابی هم درباره کویرهای ایران نوشته است (ترجمه پرویز رجبی، انتشارات توکا) از شمال سیاه کوه عبور کرد و با گذشتن از جنوب ناحیه “ریگ جن” به آبادی جندق واقع در جنوب دشت کویر رسید.
رشته کوه نخجیر: این رشته کوه در قسمت شرقی پارک قرار دارد و جهت آن جنوب غربی ـ شمال شرقی است. این رشته کوه مانند سیاه کوه سنگی است، ولی ارتفاعش از سیاه کوه کمتر است. در دامنه های کوه نخجیر هم چشمه های متعددی وجود دارد که حیوانات پارک از آنها استفاده می کنند. در دامنه ها و دشتهای پیرامون کوه نخجیر زمانی گورخر وجود داشت که متاسفانه در حال حاضر تعداد آن شدیدا کم شده و نسل آن در خطر انقراض است. در این کوه یک معدن استرانسیم وجود دارد که به نام معدن ملک آباد معروف است. ذخیره معدنی آن ۱۴۰۰۰۰۰ تن برآورد شده و میزان استخراج فعلی آن که با حدود ۵۵ کارگر به صورت گردآوری دستی (سنگ جوری) انجام می گیرد، ۲۰ هزار تن در سال است که تماما به صورت کلوخه از طریق جلفا به اروپا صادر می شود. سنگ معدن استرانسیم ملک آباد به صورت سولفات استرانسیم با عیار ۷۰ تا ۹۰ درصد است که بعدا به کربنات استرانسیم تبدیل می شود و برای ساختن شیشه تلویزیون، تهیه مواد آتش بازی، تولید گریس و صابون، رنگسازی و نیز تولید آلیاژهایی مخصوص به کار میرود. این معدن در ۱۸۰ کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع است.
کوه سفیدآب: این کوه در جنوب پارک ملی کویر واقع شده و جهت آن شمال غربی ـ جنوب شرقی است. چشمه معروف سفیدآب در دامنه شمالی این کوه قرار دارد.
رشته کوه دوازده امام: این رشته کوه در منطقه حفاظت شده کویر قرار دارد و جهت آن شمال غربی ـ جنوب شرقی است. ارتفاع این رشته کوه از شمال غرب به جنوب شرق افزایش می یابد. بلندترین قله این رشته کوه “کلنگ” نام دارد و ارتفاع آن ۲۰۰۰ متر است. فعالیتهای مربوط به استخراج معدن باریت که در رنگسازی به کار می رود، موجب کاهش تعداد حیواناتی نظیر آهو شده که زمانی در دامنه های این کوه به وفور یافت می شدند.
ارتفاعات چخماقیه: این ارتفاعات در جنوب شرقی پارک واقع شده و دستخوش فرسایش و شکستگی های زیادی شده است. دامنه های این کوه در گذشته محل استراحت و زمستان گذرانی گورخر بوده ولی اکنون گورخری در آن باقی نمانده و تنها تعداد کمی از جانوران دیگر (نظیر قوچ و میش) در آن به سر می برند.
رودها، مسیلها، دریاچه نمک
رودخانه “بند علی خان” که ادامه جاجرود است و از کوه “خرسنگ” سرچشمه می گیرد از غرب این منطقه می گذرد و به دریاچه نمک می ریزد. در این منطقه رودخانه قابل ذکر دیگری وجود ندارد و تنها می توان از آبگیرهای موسمی و مسیلهای موجود نام برد. مهمترین مسیل این منطقه “مسیل گولو” (گل آب) است که از مبارکیه به سمت شرق پیش رفته تا ریگزار “میش مست” و ناحیه ریگ جن ادامه می یابد.
دریاچه نمک در غرب منطقه مورد بازدید قرار گرفته است و در حقیقت زهکش مناطق اطراف به شمار می آید. کناره های شرقی و شمال شرقی این دریاچه تقریبا خالی از سکنه است. تبخیر زیاد سبب شوری شدید آب دریاچه و ایجاد لایه ضخیمی از نمک در آن شده است. این دریاچه حوضه آبگیر تعداد زیادی از رودخانه های ایران است و در اطراف آن باتلاقهای زیادی وجود دارد. در آب شور آن هیچ نوع جانور آبزی مشاهده نشده است، ولی در زمستانها تعداد قابل توجهی از پرندگان مهاجر به این دریاچه و رودخانه های اطراف آن مهاجرت می کنند.
آب انبار متروک، هنوز سالم است. بر سر راه مبارکیه به قصر بهرام نیز آثار آرامگاهی به نام “بابا همت” کنار جاده وجود دارد که آن هم از توجهات اخیر حفاران غیرمجاز مصون نمانده است.
راهی که از قصر بهرام به سوی گرمسار می رود به زودی به کویر نمکزار گرمسار می رسد که هیچ گیاهی بر آن نمی روید و بارش باران آن را مدتها غیرقابل عبور می کند. این جاده سنگی که جزیی از راه کهک است و بر مسیر قدیمی کاروان رو اصفهان به مازندران قرار داشته در زمان صفویه یا پیش از آن ساخته شده و حدود ۳۰ کیلومتر طول دارد. چون در حال حاضر این جاده به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد روی آن را لایه ای از شن پوشانده است. گفته می شود که در زیرسازی آن از چوب و زغال فراوان استفاده شده است. این جاده پس از طی ۵ کیلومتر به مسیل گولو می رسد و در این محل برای عبور از مسیل پلی از سنگ و آجر ساخته شده بود که اکنون نیمه مخروبه است. ادامه این راه به آبادی کهک در جنوب گرمسار می رسد.
از دیگر نقاط دیدنی پارک، “غار زندان افغان” است که در نزدیکی راه مبارکیه به قصر بهرام قبل از رسیدن به گدار گل سرخ به فاصله ی نسبتا کمی در سمت چپ جاده در ناحیه ای به نام “دق کشکولی” قرار دارد. دهانه غار در زمین همواری واقع شده و به صورت یک چاه عمودی پایین می رود. سپس دالانی ظاهر می شود که در انتهای آن راه به دوشاخه ی شمالی و جنوب منشعب می شود. راه جنوبی به علت تنگی مقطع آن صعب العبور است و تنها به حالت سینه خیز می توان در آن پیش رفت. این شاخه پس از حدود ۱۰۰ متر مسدود می شود. راه شمالی به یک تالار زیبا و کم نظیر می رسد. سن این غار نسبتا کم بوده و در بعضی قسمتها هنوز در حال تکوین است. در این غار آب وجود ندارد و دمای هوای آن در حدود ۱۵ درجه است. بازدید از این غار با تعداد نفرات کم و با تناوب زمانی مقدور است زیرا دهانه غار تنگ است و هوا در آن جریان ندارد.
گیاهان
بیشتر گیاهان این منطقه از گونه های خشک هستند که دو تیره خشکی پسند (گزروفیت) و شورپسند (هالوفیت) را در برمی گیرند. این گیاهان قدرت تطابق اکولوژیکی زیادی با شرایط طبیعی این منطقه دارند و چون علاوه بر تثبیت شن و خاک، نیاز حیات وحش را نیز تامین می کنند باید در نگهداری آنها نهایت توجه به عمل آید.
از گیاهان معروف پارک ملی کویر می توان شکر تیغال، چوبک، کلاه میرحسن، ریش بز (افدرا)، گون، اشتان و تاغ را نام برد.
حیوانات و شکارهای منطقه
نواحی متنوع پارک ملی کویر زیستگاه مناسبی برای انواع پرندگان و خزندگان و شکارهای مختلف است که جزو ذخایر ملی کشورند و باید در حفظ آنها کوشش شود. موارد معدودی از رویت گورخر و یوزپلنگ در پارک ملی کویر گزارش شده که متاسفانه نسل آنها در این منطقه در حال انقراض است. از حیوانات دیگر، انواع زیر را می توان نام برد: آهو، قوچ و میش، کل و بز، پلنگ، سیاه گوش، گربه شنی، خرگوش، جوجه تیغی، لاک پشت و سمور سنگی.
در این منطقه انواع پرشماری پرنده وجود دارد که معروف ترین آنها عبارتند از فلامینگو (در اطراف دریاچه نمک)، عقاب طلایی، غاز و اردک، دال، درنا، هوبره، جغد، کبوتر، سبزقبا، هدهد، پرستو، چکاوک، دم جنبانک، توکا، گنجشک و کلاغ.
همچنین خزندگانی چون مارمولک، بزمجه و نیز انواع مختلف مار در این منطقه وجود دارد.
علاوه بر تنوع گونه های گیاهی و جانوری، انواع ارزشمند و زیبایی از سنگواره ها نیز در این منطقه یافت می شود. مناسب ترین نقاط برای جستجوی نمونه های جالب و نسبتا سالم سنگواره ها دامنه های خاکی و ریزشی سیاه کوه است. نمونه های این نوع نواحی دور و بر حوض آقامحمد (بر سر راه قصر بهرام به حوض قیلوقه) و شیب های خاکی شمال شرقی چشمه شاهی است. این سنگواره ها از نوع دو کفه ای، شکمپا (گاستروپود) و اسکوتلا متعلق به دوران سوم زمین شناسی هستند.
معدنهای موجود در پارک ملی کویر
در این منطقه معادن متعددی وجود دارد که از این میان اکنون تنها دو معدن سلستین (سولفات استرانسیوم) و بنتونیت (نوعی خاک رس) در دست بهره برداری هستند. معدن سلستین در حال حاضر با ۸۰۰ هزار تن ذخیره بزرگترین کانسار سلستین ایران شناخته شده است. سایر معادن شناخته شده این منطقه، چند معدن سرب و دو معدن زاج و یک معدن باریت است. معدنهای غیرفعال این ناحیه عبارتند از معدن باریت (در منطقه بابا همت)، معادن سرب نخجیر کوه، گدار سبز، شکر آب، چخماقیه و معادن دو معدن زاج زاغ کند و چهل گدار. آب شور این ناحیه نیز از لحاظ نمک های کانی با ارزش نظیر سولفات سدیم قابل بررسی است.
ایمیل نویسنده:
eftekhari1956@yahoo.ca
