کودکان از بدو تولد آغاز به یادگیری می کنند. این فرآیند یادگیری در ابتدا با تکیه بر حواس پنجگانه و به صورت غیررسمی آغاز می شود و در سنین بالاتر به گونه ای رسمی و با پیوستن به مقاطع تحصیلی مختلف ادامه می یابد. کودکان از نظر توانایی های یادگیری و تحصیلی در مکان های مختلف یک پیوستار قرار می گیرند. برخی به راحتی خواندن را فرا گرفته و در آن مهارت می یابند و برخی دیگر در درک ریاضی و مسائل مربوط به آن مهارت بیشتری نشان می دهند. در این بین دسته ای از کودکان قرار دارند که در فرآیند یادگیری خود با مشکل و چالش جدی تری مواجه می شوند و برای غلبه بر آن به کمک و یاری بیشتری نیاز دارند. این دسته از کودکان دچار اختلالات یادگیری هستند.
اختلالات یادگیری چیست؟
اختلالات یادگیری به مجموعه ای از مشکلاتی اطلاق می شود که از طریق یک یا چند روش زیر فرآیند یادگیری را با مشکل مواجه می کند.
الف) ایجاد اختلال در دریافت اطلاعات (درون داد)
ب) ایجاد اختلال در معنا دهی به اطلاعات (سازمان دهی)
ج) ایجاد اختلال در ذخیره کردن و بازیابی اطلاعات (حافظه)
د) ایجاد اختلال در بازتولید اطلاعات (برون داد)
این اختلالات جنبه مادرزادی دارند و به طور معمول در طول زندگی با فرد باقی می مانند. کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری از هوش متوسط تا بالای متوسط برخوردارند، اما در یک یا چند فرآیند روان شناختی مربوط به یادگیری دچار مشکل خاص هستند. این فرآیندهای روان شناختی عبارتند از:
۱ ـ فرآیندهای مربوط به پردازش زبانی (فهم و بیان اطلاعات از طریق کلام).
۲ ـ پردازی دیداری ـ فضایی (درک و سازماندهی اطلاعات دیداری).
۳ ـ پردازی دیداری ـ حرکتی (انجام فعالیت های مستلزم هماهنگی دست ـ چشم).
۴ـ پردازی آواهای زبانی (شناخت و دستکاری صداها در کلام).
۵ ـ سرعت پردازش اطلاعات (سرعت دریافت و بازتولید اطلاعات).
۶ ـ حافظه فعال (توانایی نگهداشتن اطلاعات در ذهن و استفاده از آنها برای حل مساله).
۷ ـ کنش های اجرایی (توانایی برنامه ریزی و سازماندهی اطلاعات).
برای تشخیص اختلال در این فرآیندها کودکان باید مورد ارزیابی کامل روانشناختی قرار گیرند. تشخیص این اختلالات از طریق اجرای آزمون های استاندارد شده روان شناختی توسط روان شناسان کودک قابل انجام است.
تاثیرات اختلالات یادگیری
اگر چه همان طورکه ذکر شد اختلالات یادگیری شامل اختلال در فرآیندهای خاص و مشخص روان شناختی است، اما تاثیرات آن می تواند بسیار گسترده باشد. بارزترین پیامد اختلالات یادگیری در کنش های درسی و تحصیلی کودکان است. بسته به این که کودکان دچار چه نوع اختلال یادگیری هستند مهارت های نوشتن، ریاضیات، خواندن و در درصدی از کودکان زندگی اجتماعی و عاطفی آنها تحت تاثیر قرار می گیرند. این اختلالات می توانند توانایی کودک در سازمان دهی خود، درک درست زمان و فهم نمودارها و جداول را تحت تاثیر قرار دهند. دسته ای از این کودکان در درک روابط اجتماعی و نشانه های غیر کلامی مثل تُن صدا و زبان بدن دچار مشکل شده و در امر دوست یابی ناکام می مانند. حدود ۵ تا ۱۰درصد کودکان دچار اختلالات یادگیری هستند.
گفتنی است که اختلال یادگیری به خودی خود به مسائل و مشکلات عاطفی منجر نمی شود، اما ناکامی مداوم کودک در مدرسه و روابط اجتماعی در نهایت می تواند به احساس افسردگی، اعتماد به نفس پایین و اضطراب بیانجامد. متاسفانه اگر این اختلالات به موقع شناسایی نشوند در ۳۵ تا ۴۰ درصد کودکان به اختلالات رفتاری و یا عاطفی می انجامد.
پرداختن به تمام انواع اختلالات یادگیری و توصیه های مربوط به آن در این نوشتار ممکن نیست اما سعی می شود دو نوع اصلی آن یعنی اختلال یادگیری کلامی و اختلال یادگیری غیر کلامی بحث شده و توصیه هایی ارائه شود.
پیش از پرداختن به این دو نوع لازم است بدانیم که هیچ گاه دو کودک دچار اختلال یادگیری مانند هم نیستند. اکثر کودکان با دریافت حمایت مناسب می توانند چالش های خود را مدیریت کرده و به امر یادگیری ادامه دهند. برای موفقیت این کودکان توصیه های کلی زیر را همواره مدنظر داشته باشید.
۱ـ اختلال یادگیری کودک را شناسایی کرده و او را در امر یادگیری کمک کنید.
۲ـ سعی کنید اهداف واقع بینانه ای را تعیین کرده و به کودک بیاموزید برای دریافت کمک داوطلب باشد.
۳ـ وقتی یادگیری با مشکل مواجه می شود، امید خود را از دست ندهید.
۴ـ باور داشته باشید که آنها با تکیه بر تلاش خود و حمایت شما موفق به یادگیری خواهند شد و از اشتباهات خود فرا خواهند گرفت.
۵ـ به آنها کمک کنید تا نسبت به خود احساس مثبتی داشته باشند و با وجود چالش های جدی در امر یادگیری حس احترام به خود را در خود پرورش دهند.
اختلال یادگیری کلامی
این دسته از اختلالات به شکلی عام کنش های وابسته به زبان را تحت تاثیر قرار می دهند که از آن جمله اند: توانایی خواندن، توانایی نوشتن و بیان افکار به صورت نوشتاری، حافظه کلامی و فهم و تولید اطلاعات کلامی و زبان وابسته. در زیر توصیه هایی برای کمک به این کودکان ارائه می گردد:
۱ـ هنگام خواندن کودک صبور باشید و به او وقت اضافه بدهید.
۲ـ سعی کنید متنی که کودک باید بخواند را به بخش های کوتاه تقسیم کنید و از او بخواهید که هر بخش را جداگانه بخواند.
۳ـ سعی کنید از کتاب های مصور بیشتر استفاده کنید تا کودک بتواند اطلاعات کلامی را با تصاویر مرتبط کند.
۴ـ وقتی کودک قصد دارد چیزی را توضیح دهد سعی کنید زمان کافی به آن اختصاص دهید. به یاد داشته باشید که این کودکان در بیان افکارشان با چالش هایی روبرو می شوند.
۵ـ وقتی به طور کلامی از آنها چیزی را می خواهید سعی کنید درخواست شما ساده و تا حد امکان کوتاه باشد.
۶ـ کودک را تشویق کنید تا از خودش و تجاربش در مدرسه و یا در ارتباط با دوستانش صحبت کند.
۷ـ سعی کنید شنونده خوبی باشید تا آنها از شما الگوبرداری کنند.
۸ـ سعی کنید تکالیف نوشتاری کودک را به قسمت های کوچک تقسیم کنید.
۹ـ سعی کنید دستورالعمل ها و درخواست هایتان کوتاه و ساده باشد و در صورت لزوم چندین بار تکرار کنید. همچنین وقتی درخواستی را مطرح می کنید از کودک بخواهید تا آن را برای شما تکرار کند.
۱۰ـ سعی کنید اطلاعات کلامی را با اطلاعات غیرکلامی مثل تصاویر و یا نمودار ترکیب کنید تا در ذهن کودک باقی بماند.
اختلال یادگیری غیرکلامی
کودکان دچار این اختلال در درک و حل مسائل مربوط به ریاضیات، نوشتن با دست و آگاهی از مناسبات اجتماعی با چالش روبرو هستند. این کودکان عموماً اطلاعات دیداری و غیرکلامی را به خوبی پردازش نکرده و ممکن است در هماهنگی چشم و دست و هماهنگی کلی بدن دچار مشکل باشند. فعالیت هایی مثل نقاشی، بستن بند کفش و یا ورزش های مستلزم هماهنگی بدنی بالا برای این کودکان بسیار دشوار است. همچنین از آن جایی که این کودکان در درک علائم بدنی و چهره افراد و سایر نشانه های غیر کلامی که پایه روابط اجتماعی هستند، ناتوانند معمولاً در دوست یابی یا حفظ دوستان خود با مشکل مواجه می شوند. توصیه های زیر می توانند والدین را در کمک به این کودکان یاری دهند.
۱ـ این کودکان به راحتی با تغییر در برنامه ها کنار نمی آیند بنابراین سعی کنید برنامه روزانه مشخصی داشته باشید و اگر قرار است تغییری در برنامه تان ایجاد شود کودک را برای آن تغییر آماده کنید.
۲ـ سعی کنید فعالیت های فیزیکی را به شکلی عینی و عملی به آنها آموزش دهید. به طور مثال در ابتدا خودتان یک عمل فیزیکی را برای کودک نمایش دهید و سپس از کودک بخواهید آن را تکرار کند.
۳ـ کودک را در ورزش های غیر رقابتی درگیر کنید مثلاً در اسکیت به جای فوتبال، سعی کنید هر فعالیت فیزیکی کودک را مورد تشویق قرار دهید.
۴ـ این کودکان در روابط اجتماعی به راهنما نیاز دارند بنابراین سعی کنید کودک در معرض تجارب اجتماعی کنترل شده و در گروه های کوچک قرار گیرد. به طور مثال به جای دعوت از چندین کودک به تولد او، یک یا دو کودک را دعوت کنید تا فرصت تجربه اجتماعی مثبت فراهم شود.
۵ـ از دستورالعمل و راهنمایی های کلامی بیشتر استفاده کنید.
۶ـ مهارت های اجتماعی همچون توجه به احساسات و علائم مربوط به تغییرات صورت مانند اخم، لبخند و تُن صدا را به کودک آموزش دهید و از فرصت های مختلف برای این آموزش ها استفاده کنید.
۷ـ می توانید از بازی های مختلف برای یاد دادن همدلی و درک احساسات و افکار طرف مقابل استفاده کنید. سعی کنید از کتاب های آموزشی مختلف که به کودکان به طور علنی روابط و دنیای اجتماعی را آموزش می دهند استفاده کنید.
همان طورکه گفته شد، اکثر قریب به اتفاق این کودکان با کمک و حمایت به موقع والدین می توانند مهارت های کمکی لازم را در خود پرورش داده و با چالش های خود کنار بیایند. اما بخش کوچکی از این کودکان و والدین آنها به مشاوره و کمک تخصصی تری احتیاج دارند.
*محمد دهگان پور عضو کالج روانشناسان انتاریو است.
mdehganpour@bluehillscentre.ca
