سنگ های کلیوی/ دکتر عطا انصاری

بخش اول

این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی. هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.

سنگ های کلیوی کریستال های سختی هستند که در کلیه ها تولید و باعث دردهای بسیار شدید می شوند. این سنگ ها در سایر قسمت های دستگاه ادراری مانند حالب ها، مثانه و مجرای خروج ادرار نیز دیده می شوند. در ۹۰ درصد موارد سنگ ها در داخل کلیه ها تشکیل می شوند و اندازه آنها خیلی متغیر است می توانند از چند میلی متر تا چند سانتی متر قطر داشته باشند. بعضی از آنها می توانند از مجاری ادراری رد شده و دفع شوند بدون این که هیچ سیمپتومی ایجاد کنند، ولیکن حالب ها مجاری نازکی هستند و سنگ های تولید شده در کلیه می توانند باعث بسته شدن مجرا و در نتیجه تولید دردهای شدید بکند که به آن کولیک نفروتیک  (Colique nephretique)می گوییم.

چه کسانی دچار می شوند

سنگ های کلیوی بیماری شایعی است و به نظر می رسد که تعداد بیماران در سی سال اخیر بیشتر شده. ۵ تا ۱۰ درصد مردم یک حمله کولیک نفرتیک در طول عمرشان خواهند داشت. سنگ های کلیوی معمولاً از چهل سالگی به بعد تولید می شوند و مردان دو برابر زنان از آن رنج می برند، البته بعضی از جوانان و کودکان هم می توانند مبتلا شوند.

بیش از ۵۰ درصد کسانی که یک بار سنگ کلیه داشته اند در طی ۱۰ سال بعد باز هم دچار خواهند شد بنابراین پیشگیری نقش بسیار مهمی را بازی می کند.

علل ابتلا به سنگ کلیه

سنگ ها بر اثر کریستالیزه شدن املاح معدنی و اسیدهایی که بیش از حد معمول در ادرار وجود دارند، تشکیل می شوند درست مانند اینکه مقدار زیادی املاح در آب وجود داشته باشد که وقتی از حد معینی بیشتر بشوند املاح تولید کریستال می کنند.

عوامل زیادی می توانند باعث تولید این سنگ ها بشوند و در اغلب موارد غلظت زیاد ادرار به علت کم نوشیدن آب است که املاح به خوبی حل نشده رسوب می کنند. همین طور اغذیه نامتعادل که حاوی مقدار زیادی شکر یا پروتئین است می توانند سنگ تولید کنند ولی در بیشتر موارد علت تولید آن را نمی توان به دقت مشخص کرد.

به ندرت یک عفونت ـ بعضی داروها ـ یک بیماری ژنیتیک مانند فیبروز کیستیک یا Hyperoxaluria یا یک بیماری متابولیک مانند دیابت می توانند علت تولید سنگ های ادراری بشوند. یک Malformation مجاری ادراری هم می تواند عامل آن باشد مخصوصا در نزد کودکان.

انواع سنگ ها

مواد شیمیایی موجود در سنگ ها بستگی به علت تولید آن دارد ولی اکثر آنها حاوی کلسیم هستند. آزمایش ادرار و سنگ ها نشان می دهد که از چه موادی تولید شده اند.

* سنگ های تولید شده از کلسیم حدود هشتاد درصد سنگ های کلیوی را تشکیل می دهند و اکثر آنها حاوی اگزالات کلسیم و بعد فسفات کلسیم یا مخلوطی از هر دو هستند که از کمبود آب در بدن به وجود می آیند. مصرف خیلی زیاد ویتامین D، بعضی از بیماری ها و داروها، عوامل ارثی و اغذیه سرشار از اکسالات ها هم از عوامل تولید این سنگ ها هستند.

* سنگ های تولید شده از فسفات آمونیاکو ـ منیزیم که به آنها سنگ های Struvite هم می گویند و در اثر عفونت های مزمن یا تکراری بر اثر باکتری ها درست می شوند، حدود ده درصد سنگ ها را تشکیل می دهند .

درد شدید در پهلوها از علائم سنگ کلیه است

*سنگ های تولید شده بر اثر اسید اوریک ۵ تا ۱۰ درصد سنگ های کلیوی را باعث می شوند و بر اثر وجود مقدار زیاد و غیرطبیعی اسید اوریک در ادرار تولید می شوند. اشخاصی که از بیماری نقرس رنج می برند و آنهایی که شیمی درمانی می کنند بیشتر از این نوع سنگ ها رنج می برند، البته یک عفونت هم می تواند علت تولید آن باشد.

* سنگ های تولید شده از Cystine در میان انواع سنگ ها خیلی کم دیده می شوند و علت تولید آن Cystinurie که نوعی بیماری ژنتیک است می باشد. در این بیماری مقدار بسیار زیاد سیستین توسط کلیه ها دفع می شود. این نوع سنگ ها می توانند در کودکان نیز تولید شوند.

مشکلاتی که ممکن است تولید شود

معمولاً سنگ ها به ندرت مشکلاتی به وجود می آورند. ممکن است که یک حالب بر اثر وجود سنگ بسته شده و تولید عفونت بکند و امکان این که این عفونت باعث سپتی سمی بشود هم هست که باید بلافاصله به صورت اورژانس درمان شود. یک مشکل خطرناک دیگر که ممکن است پیش بیاید این است که شخص فقط یک کلیه داشته باشد.

نشانه های ابتلا به سنگ های کلیوی

ـ درد ناگهانی و شدید در پشت، در یک طرف زیر دنده ها که به طرف شکم و کشاله ران تیر می کشد و اغلب به طرف بیضه یا واژن. درد می تواند از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. درد غیرقابل تحمل است ولی شاید خیلی طولانی نباشد.

ـ حالت تهوع و استفراغ

ـ گاهی تکرر ادرار

ـ اگر سنگ همراه با عفونت ادراری باشد، تکرر ادرار همراه با سوزش هنگام دفع ادرار وجود دارد که می تواند همراه با تب و لرز باشد.

بسیاری از افراد می توانند سنگ داشته باشند بدون این که متوجه باشند زیرا هیچ نشانه ای ندارد مگر این که باعث بسته شدن یک حالب شده یا همراه با عفونت باشد. پیش آمده که در یک عکس برداری که برای دلیل دیگری انجام شده، به وجود سنگ های کلیوی هم پی برده شده.

چه کسانی در خطر ابتلا هستند

ـ کسانی که قبلاً یک یا چند بار سنگ کلیه داشته اند.

ـ کسانی که دارای سابقه فامیلی سنگ کلیه هستند.

ـ مردان

ـ کسانی که در کشورهای گرمسیر زندگی می کنند و کسانی که در محیط های خیلی گرم کار می کنند مثلاً در آشپزخانه های تجارتی مثل پیتزایی های بزرگ و علت آن هم کم آبی بدن است.

ـ افرادی که دچار فشار خون هستند دو برابر دیگران امکان مبتلا شدن دارند.

ـ افرادی که دچار دیابت نوع ۲ هستند.

ـ اشخاص خیلی چاق

ـ اشخاصی که از بعضی بیماری های متابولیک رنج می برند مانند سیستین اوری (مقدار زیادی سیستین در ادرار) یا بیماری Coeliaque ـ هایپر اگسالوری (مقدار زیادی اکسالات در ادرار)، هایپرکالسیوری (مقدار زیاد کلسیم در ادرار)، اسیدوز توبولررنال که باعث می شود ادرار زیاد اسیدی باشد و یا هایپرپاراتیروئیدی

ـ اشخاصی که دچار حملات نقرسی می شوند.

ـ اشخاصی که دچار عفونت های ادراری تکراری می شوند.

ـ اشخاصی که دچار یک بیماری انفلاماتوار روده ای مانند بیماری Crohn هستند که باعث جذب بیشتر اکسالات ها می شود.

چه عواملی باعث خطر می شوند

این عوامل معمولاً برای افرادی که در خطر تولید سنگ بوده اند و قبلاً هم سنگ های کلیوی داشته اند، خطرزا است:

ـ میزان ناکافی نوشیدن مایعات ـ در اثر کمبود آب مقدار ادرار ترشح شده کم شده و در نتیجه غلظت مواد معدنی ادرار زیاد می شود.

ـ گوشه گیری: عدم فعالیت های بدنی باعث از دست دادن تدریجی حجم استخوان ها و در نتیجه آزاد شدن کلسیم می شود.

ـ مصرف بعضی از داروها ـ مصرف داروهای ادرارآور(مانند Triamteren) یا داروهای ضد اسید حاوی کلسیم می توانند باعث تولید سنگ های کلیوی بشوند. همین طور سولفامیدها و بعضی از داروهای ضد ویروس مانند Indinavir . افرادی که در خطر ابتلا به سنگ سازی کلیه هستند باید این مسئله را با پزشک یا داروسازشان در میان بگذارند.

ـ خوردن اغذیه های پر نمک یا پر شکر

ـ مصرف اغذیه هایی که پروتئین زیاد دارند ـ پروتئین ها باعث بالا رفتن میزان کلسیم، اکسالات و اسید اوریک در ادرار می شود. مطالعات نشان می دهد که گیاه خواری ریسک مبتلا شدن به سنگ را کم می کند، ولی در هر حال اگر میزان دریافت پروتئین کافی باشد رژیم غذائی حیوانی یا گیاهی اثری بر روی احتمال تولید سنگ ندارد.

ـ رژیم غذائی با کمبود کلسیم ـ بر عکس آن چه که ممکن است فکر کنیم کلسیم موجود در مواد غذایی مانند لبنیات، ماهی های کنسرو شده با استخوان (تیغ)، میوه ها، سبزیجات سبز، حبوبات و آجیل ها رل محافظت کننده در مقابل تولید سنگ ها را بازی می کنند.

اگر مکمل های حاوی کلسیم با غذا همراه باشند همین کار را می کنند ولی اگر به تنهایی مصرف شوند کمی امکان تولید سنگ را بیشتر می کنند.

—-

بخش دوم و پایانی هفته ِی آینده

*عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.