* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی. هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.

 

به مناسبت شیوع سالک در ایران

سالک یا لیشمانیوزها (leishmaniasis)بیماری‌ای است که به وسیله ی یک انگل ایجاد می‌شود. انسان‌ها با گزش پشه ی خاکی (یا پشه کوره) آلوده می‌شوند، این پشه در جنگل، غارها و بر روی بدن پستانداران کوچک به عنوان حامل وجود دارد. این بیماری در تمام قاره ها به استثنای اقیانوسیه دیده می شود و به نظر می رسد که سالی ۲ میلیون انسان به آن مبتلا می شوند و انواع مختلف کلینیکی دارند که یکی از آنها لیشمانیوز پوستی خوش خیم یا سالک است.

پارازیتولوژی

در هر نقطه از جهان که بیماری وجود دارد معمولاً یک سیکل بیولوژیک وجود دارد که شامل یک نوع پارازیت و یک مخزن مخصوص می باشد. حدود ۲۰ نوع مختلف لیشمانیوزهای پاتوژن برای انسان وجود دارد. انسان مانند سایر پستانداران توسط پشه خاکی آلوده می شود ولی چندین مطالعه نشان داده که انسان در مقابل بیماری مقاوم تر است و در اغلب موارد حامل پارازیت است بدون اینکه علائم بیماری را داشته باشد.

باید دانست که دو نوع بیماری سالک پوستی وجود دارد:

۱ـ نوع خشک که در شهرها دیده می شود مخزن بیماری انسان است. بیماری سالک به صورت یک برجستگی قرمز رنگ و بدون درد در محل گزش پشه خاکی دیده می شود و کم کم بزرگ می شود. معمولاً پس از ۸ تا ۱۰ ماه پس از نیش پشه زخمی می شود که اندازه زخم از چند میلی متر تا چند سانتی متر است و در مناطق باز بدن مانند صورت ـ دست و پا دیده می شود و به آهستگی پس از ۶ ماه شروع به بهبودی می کند و یکسال شاید کمی بیشتر طول می کشد تا بهبودی حاصل شود و در محل زخم علامتی به اسم سالک باقی گذارد. ممکن است که در کناره یک سالک قدیمی بیماری بازگشت کند و زخم جدیدی تولید شود تعداد سالک های تولید شده در نوع خشک کمتر از نوع مرطوب است و طبق درخواست سازمان بهداشت جهانی برای پیشگیری از شیوع آن باید فوراً درمان شود.

۲ـ نوع مرطوب: چند هفته تا دو ماه پس از نیش پشه ها زخم ها پیدا می شوند. دوره نهفتگی بیماری کوتاه تر از نوع خشک است. زخم ها با التهاب حاد شروع می شوند و احتمالا همراه با عفونت و تورم غدد لنفاوی و گاهی تب هستند. تعداد زخم ها زیاد و گاهی به صدها می رسد. وسعت زخم بیشتر و همراه با ترشح است. مخزن و میزبان جوندگان هستند و پارازیت از آنها به انسان توسط پشه خاکی منتقل می شود.

اپیدمیولوژی

این بیماری در ۶۱ کشور در چهار قاره وجود دارد و در حدود ۲۰۰ میلیون نفر در خطر مبتلا شدن هستند و در سطح جهانی ۵۰۰ هزار نفر در سال مبتلا می شوند که ۹۰ درصدشان در ۵ کشور هند، نپال، بنگلادش، سودان و برزیل هستند.

اپیدمی های بزرگ مرگ آور بین سال های ۱۹۹۷ تا ۱۹۸۰ در ایالت بیهار هند سیصدهزار نفر (۲ درصد)، بین سال های ۸۹ تا ۱۹۹۴ صد هزار نفر در سودان از این بیماری درگذشتند.

لیشمانیوز در تمام کشورها و جزایر مدیترانه وجود دارد و در سه کشور مراکش، الجزایر، تونس ۹۵ درصد بیماری در کودکان کمتر از ۵ سال دیده می شود. در قسمت اروپایی مدیترانه، پرتغال، اسپانیا، فرانسه، ایتالیا دو هزار بیمار ایدزی ـ سالکی وجود دارد که اکثراً در معتادان به علت استفاده از یک سرنگ آلوده به صورت مشترک است.

عوارض بیماری

جای زخم پس از بهبودی شکل نازیبایی دارد، و قبل از بهبودی در محل زخم اگر میکروب های دیگری هم فعال شوند باعث عوارض شدیدی می شود و اگر در محل های حساس مثل پلک، گوش و بینی باشد باعث سوراخ شدن و تغییر شکل می شود.

چه کسانی در خطر بیماری هستند

تمام مردمی که در محل زندگی آنها لیشمانیوز وجود دارد. بیشترین زمانی که خطر ابتلا وجود دارد از غروب آفتاب تا طلوع آن است، زیرا در این مدت زمان پشه ها فعال تر هستند.

تشخیص بیولوژیکی

مثبت بودن آزمایشات سرولوژی و تست ELISA همراه با آزمایش آگلوتیناسیون مستقیم آزمایش Western Blot که بسیار حساس و دقیق است برای بیمارانی که مریض هستند ولی هیچ علامتی ندارند ولی پارازیت را دارند و می توانند باعث انتقال بیماری به دیگران بشوند به کار می رود.

چون آزمایش های قبلی صددرصد مطمئن نیستند و آزمایش های منفی در بیمار واقعی هم دیده شده بنابراین برای تشخیص قطعی نمونه برداری از مغز استخوان از جناق سینه در بزرگ سالان و استخوان لگن در کودکان.

آزمایش خونی ک از نوک انگشت گرفته شده و پلاسمای آن به وسیله سانتریفوژ جدا شده هم باعث تشخیص قطعی می شود و احتمال دیدن پارازیت مخصوصاً در افرادی که سیستم دفاعی بدنشان ضعیف است وجود دارد.

درمان

پیشرفت های مهمی در درمان بر اثر استفاده از دارویی به نام (AmBisome) Aamphotéricine B liposomale به عنوان اولین دارو به دست آمده متاسفانه این دارو گران قیمت است ولی باعث می شود که مدت زمان بستری شدن خیلی کمتر بشود. میزان استفاده از این دارو ۶ پرفوزیون سه میلی گرم برای هر کیلو از وزن بدن بیمار در روز است که در روز اول درمان و روز پنجم و روز دهم انجام می شود و نتایج بسیار رضایت بخشی داشته به طوریکه سازمان بهداشت جهانی دستور استفاده از آن را برای سالک های خشک صادر کرده است.

ترکیبات آنتی موان ۵ ظرفیتی که به شکل تزریقی و موضعی به کار می روند در بعضی کشورها ممنوع است.

برای سالک های مرطوب درمان های زیر پیشنهاد می شود:

ـ یک دوز کامل ۲۰ میلی گرم برای هر کیلو از وزن بیمار برای کودکان و بزرگ سالان که مشکل ضعف سیستم دفاعی ندارند. می شود این دوز را بصورت ۱۰ میلی گرم برای هر کیلو از وزن بدن را در دو روز پشت سر هم یا دوزهای کوچک تری تقسیم کرد ولی باید میزان آن بالاتر از ۵ میلی گرم برای هر کیلو از وزن باشد.

ـ استفاده از این دارو و داروهای جدید دیگر مانند Paromomycine و Miltefosine نباید برای حیوانات استفاده شود، زیرا ممکن است که پارازیت به آنها مقاوم شود.

درمان های دیگری هم وجود دارد که به محل زندگی بیمار و وضعیت مالی او بستگی دارد.

پیشگیری

بهترین راه درمان پیشگیری از تولید بیماری است و برای این کار باید با عوامل نگهداری پارازیت و انتشار آن مبارزه کرد، یعنی اول با پشه خاکی ها مبارزه کرد که جنس ماده آن برای کامل کردن سیکل تخم گذاری احتیاج به ۴ تا ۵ غذای خون دارد و حدود ۵۰ تخم می گذارد. این تخم ها را که اندازه آنها بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میکرو موات است برخلاف پشه های دیگر در آب نمی گذارد بلکه در مناطقی که سرشار از مواد ارگانیک است و برای تغذیه لاروها به کار می رود و دارای درجه حرارت مناسبی است می گذارد مثل شکاف دیوار و یا مرغداری و امثالهم، بنابراین بهسازی محیط زیست از عوامل موثر مبارزه با پشه خاکی است مثل جمع آوری فضولات حیوانی و جلوگیری از انباشته شدن آنها، تخریب اماکن مخروبه، دوری از مناطقی که محل زندگی پشه ها و آلوده به سالک است مخصوصاً هنگام غروب و شب که پشه ها فعال ترند، پوشاندن قسمت های باز بدن، مبارزه با جوندگان که مخزن پارازیت هستند، درمان سگ و سگ سانان مثل روباه و شغال و بعد پانسمان زخم ها و بستن روی آنها که از تماس با پشه و انتقال پارازیت جلوگیری شود. استفاده از توری های سوراخ ریز در پنجره ها برای جلوگیری از ورود پشه به منزل، استفاده از حشره کش، استفاده از پشه بندهای آغشته به حشره کش، استفاده از سطل های زباله ی در دار در داخل و خارج از منزل و جلوگیری از انباشته شدن آنها و بالاخره درمان کامل و به موقع بیماران انسانی و حیوانی معمولاً سگ ها.

*عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.