* این مقاله جنبه ی آموزشی دارد نه درمانی، هر دارویی باید با تشخیص و تجویز پزشک مصرف شود.
آرتروز یا استئوآرتریت یک بیماری مزمن است که بر اثر سائیدگی غیرطبیعی غضروف و تمامی مفصل تولید و باعث دردهای دائمی در مفاصل می شود.
مفاصلی که بیشتر از همه صدمه می بیند مفاصل زانوها، مفصل سر استخوان ران که در لگن جای دارد و مفاصل ستون مهره ها هستند ولی سایر مفاصل مثل مفصل شانه، مچ پا و مچ دست هم مبتلا می شوند. آرتروز انگشتان دست هم زیاد دیده می شود مخصوصاً در نزد خانم ها. طبق آمار ۱۰ درصد مردم کانادا ـ مرد و زن به آرتروز دچارند، ولی پس از ۶۵ سالگی خانم ها بیشتر دچار هستند و در ۷۰ سالگی اکثر اشخاص از یک یا چند مفصل مبتلا رنج می برند.
علت ابتلا
آرتروز علل مختلفی دارد و عوامل مکانیکی در درجه اول هستند همراه با فاکتورهای ژنتیکی و مواردی که تولید انفلاماسیون می کنند. حرکات تکراری و ضربات خفیف تکراری بر روی یک مفصل می تواند باعث تولید یک سائیدگی مفصلی غیرطبیعی شده که بعداً تبدیل به آرتروز می شود. زیادی وزن و عدم تحرک بدنی هم دو عامل مهم دیگر هستند.
برای تولید آرتروز، غضروف مفصلی به تدریج حالت نرمی اولیه خود را از دست می دهد و البته تنها غضروف نیست بلکه لیگامان ها، استخوان، عضلات و مایع سینویال که مایع غلیظی مانند سفیده تخم مرغ است که باعث نرمی حرکات مفصلی می شوند، نیز صدمه می بیند.
به نظر می رسد که آرتروز در نتیجه یک عدم تعادل دائمی در سیستم تخریب و دوباره سازی غضروف تولید می شود و در اوایل بیماری از علایم انفلاماسیون خبری نیست ولی بر اثر گذشت زمان انفلاماسیون هم تولید می شود. این انفلاماسیون در آرتروز بسیار کمتر از سایر آرتریت ها دیده می شود.
انواع آرتروز
آرتروز اولیه: وقتی که شخص بیمار آمادگی خاصی برای تولید بیماری نداشته ولی دچار شده به آن آرتروز اولیه می گویند.
آرتروز ثانویه: بر اثر بیماری هایی که مفصل ها را دچار می کنند تولید می شوند مثل بیماری های انفلاماتوار مانند آرتریت روماتوئید، نقرس، لوپوس و غیره، همچنین بیماری های متابولیک مانند دیابت و هموکروماتوز و صدمات و جراحی های مفصلی.
سیمپتوم های آرتروز یا استئوآرتریت
همه دچار یک نوع آرتروز یا استئوآرتریت نمی شوند و شدت درد و مفاصل مبتلا در افراد مختلف متفاوت است ولی علائم زیر دیده می شوند:
ـ درد در مفصل مبتلا معمولاً وجود دارد ولی مفصل در حرکت است مثل درد در مفصل زانو در هنگام پائین آمدن از پله ها.
ـ حساس بودن مفصل هنگامی که کمی فشار روی آن وارد کنیم.
ـ سختی حرکت مفصل مخصوصاً صبح ها پس از بیدار شدن و یا پس از مدتی بی حرکت ماندن.
ـ از دست دادن تدریجی حرکات نرم مفصلی.
ـ احساس ناراحتی در مفصل هنگام عوض شدن درجه حرارت هوا.
ـ صدا کردن مفصل مخصوصاً در آرتروز مفصل زانو.
ـ به وجود آمدن تدریجی زائده های کوچک استخوانی در مفصل که به آن استئوفیت می گوییم.
ـ به ندرت انفلاماسیون (قرمزی، درد و تورم مفصل)
افراد در معرض ابتلا
ـ تمام کسانی که محور استخوان ها در مفصل به طور صحیح قرار ندارد مثلا زانوهایشان به طرف خارج یا داخل کج شده
ـ تمام کسانی که آمادگی ارثی دارند.
عواملی که امکان ابتلا را بالا می برد
۱ـ سن
۲ـ چاقی زیاد
۳ـ حرکات تکراری که بر اثر کار یا ورزش انجام می شود و در درازمدت باعث تولید صدمات مفصلی می کند.
۴ـ انجام دادن طولانی بعضی از ورزش ها مثل رگبی، فوتبال، تنیس و …
۵ـ صدمات مفصلی (پیچ خوردگی، دررفتگی، شکستگی)
۶ـ عدم فعالیت های بدنی
ـ استفاده از کفش های پاشنه بلند
پیشگیری
ـ داشتن وزن مناسب. رابطه ی چاقی و آرتروز زانو ثابت شده. اضافه وزن فشار زیادی بر روی مفاصل وارد می کند و باعث سائیدگی زودرس آن می شود. ثابت شده که هر ۸ کیلو اضافه وزن در سال های ۲۰ تا ۳۰ سالگی ۷۰ درصد امکان تولید آرتروز زانو را در سال های بعد زیاد می کند. چاقی زیاد هم امکان تولید آرتروز انگشتان را بالا می برد، علت آن هنوز به خوبی مشخص نیست.
ـ انجام تمرین های ورزشی مرتب باعث می شود که وزن بدن در حالت طبیعی باقی بماند و بدن سلامتی کلی داشته باشد، عضلات قوی باشند و مفاصل اکسیژن کافی دریافت کنند، عضلات قوی از مفاصل محافظت می کنند مخصوصاً در مفصل زانو و امکان تولید آرتروز و سیمپتوم هایش را کم می کند.
ـ در هنگام ورزش و کارهای مربوط به شغل تان از مفاصل تان مراقبت کنید که صدمه نبینند. در صورت امکان از تکرار یک حرکت به صورت بیش از حد و یا سنگین بر روی یک مفصل خودداری کنید.
ـ اگر بیماری های مفصلی مثل نقرس و پلی آرتریت روماتوئید وجود دارد شخص بیمار باید حداکثر سعی خود را برای درمان های لازم انجام دهد.
ـ در حال حاضر درمانی برای آرتروز وجود ندارد، همین طور هیچ درمانی برای به تاخیر انداختن تخریب غضروف مفصلی نداریم ولی درمان های دارویی و غیر دارویی برای آرامش درد و سختی مفاصل بیمار است و بر اثر شدت بیماری و درد از داروهای مختلفی استفاده می شود.
درمان های غیر دارویی
آخرین پیشنهادهای بین المللی اینست که از درمان های غیر دارویی برای بهبودی آرتروز استفاده شود مخصوصاً آرتروز زانو و سر استخوان ران مثل:
ـ ورزش مرتب ۱۵ تا ۳۰ دقیقه سه بار در هفته مثل راه رفتن و شنا کردن.
ـ از دست دادن وزن
ـ فیزیوتراپی در صورت لزوم
اگر راهنمایی ها موثر واقع نشد از داروهای ضد درد استفاده می شود و در مواقع بسیار شدید پزشک ممکن است عمل جراحی را تجویز کند.
داروهای ضد درد
استامینوفن(تایلنول ـ tempra ) داروهای ضد درد هستند که در مراحل اولیه آرتروز به کار می روند. بیمار باید از مقدار تجویز شده بیشتر مصرف نکند زیرا دوزهای بالا به کبد صدمه می زند.
داروهای آنتی آنفلاماتوار مانند داروهای قبلی بر روی پیشرفت بیماری اثری ندارند فقط بر روی سیمپتوم ها موثرند.
داروهای آنتی انفلاماتوار غیراستروئیدی کلاسیک می توانند به آرامش دردها و انفلاماسیون کمک کنند مانند ایبوپروفن ها (ادویل ـ موترن)، کتو پروفن و ناپروکسن. بعضی از این داروها را می شود بدون نسخه تهیه کرد.
داروهای قوی تر که با نسخه خریداری می شوند می توانند آثار ناخواسته شدید بر روی دستگاه گوارش داشته باشند، این داروها گاهی همراه با داروهای محافظ جدار معده همراه هستند و برای مدت کوتاهی استفاده می شوند.
در مدت استفاده از این داروها الکل نباید مصرف شود.
آثار ناخواسته که بیشتر دیده می شوند عبارتند از: ناراحتی های دستگاه گوارش مثل سوزش معده، زخم ها و خونریزی های گوارشی و گاهی وقت ها خطرناک.
ـ آنتی انفلاماتوارهای توپیک: این نوع آنتی انفلاماتوارها به صورت کرم یا ژل مستقیماً روی مفاصل دردناک مالیده می شوند مثل pennsaid یا ولتارن که خیلی بهتر از آنتی انفلاماتوارهای خوراکی هستند، زیرا دارای آثار ناخواسته در دستگاه گوارش نیستند ولی برای آرتروز سر استخوان ران و ستون مهره ها زیاد مفید نیستند، زیرا نمی توانند به اندازه کافی در عمق نسوج نفوذ کرده به مفصل برسند.
ـ تزریق کورتیکو استروئیدها: اگر بیماری شدیدتر باشد و هنگامی که بیمار دچار اشکالات تحرکی باشد و درد با آنتی انفلاماتوارهای خوراکی تسکین پیدا نکند پزشک تجویز می کند که کورتیکواستروئیدها مستقیماً در داخل مفصل تزریق بشوند و درد این بیماران به تدریج کمتر می شود البته نه یکباره معمولاً ۲ تا ۴ تزریق در سال انجام می شود و این برای کم کردن آثار ناخواسته ثانوی مثل از دست دادن مواد معدنی استخوان ها است.
ـ تزریق اسید هیالورونیک: در آرتروزهای مفصل سر استخوان ران و زانو تزریق اسید هیالورونیک می تواند باعث آرامش درد بشود البته با آثار درمانی آهسته تر از تزریق کورتیکواستروئیدها. این اسید نوعی ژل است که باعث نوعی روغن کاری در مفصل می شود به همین دلیل به غیر از کم شدن درد باعث بهتر شدن حرکت مفصل هم می شود با این حال مطالعات انجام شده نشان می دهد که آثار مفید آن اهمیت زیادی ندارد و چندین مطالعه نشان داده که اثر آن از پلاسبو بیشتر نیست.
داروهای دیگری مثل گلوکز آمین و کوندروئیتین موثرند و پزشکان آنها را تجویز می کنند که در طب مکمل توضیح داده می شود.
جراحی: اگر درمان های دارویی موثر واقع نشد و مشکل تحرکی خیلی مهم وجود داشت اعمال جراحی پیشنهاد می شوند. با آرتروسکوپی می شود تکه های غضروف و استخوان در داخل مفصل را برداشت. اعمال جراحی دیگر می توانند زائده های استخوانی و تغییر شکل های استخوانی را بردارند یا مفصل را خشک کنند و دو استخوان را به هم وصل کنند یا قسمتی از مفصل را ترمیم کنند و بالاخره در آخرین مرحله جراحی تعویضی انجام می شود که مفصل خراب شده را برداشته به جای آن مفصل فلزی یا پلاستیکی نصب می کنند.
بخش دوم و پایانی هفته ی آینده
* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.
