سازشناسی
تاریخچه:
از سابقه پیدایش ساز تار اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی آنچه مسلم است تا زمان قاجار ساز تار با این شکل و با این نام وجود نداشته است. برخی بر این باور هستند که این ساز را ابونصر فارابی اختراع کرده است، ولی هیچ گونه سند تاریخی برای اثبات آن باور وجود ندارد. استاد خالقی بر این باور بودند که ساز تار نمونه ای کامل از ساز قدیمی تنبور است و این ساز از روی ساز تنبور ساخته شده است. ساز تار در ابتدا دارای پنج سیم بوده است و سیم ششم تار وسط غلامحسین درویش معروف به درویش خان به آن اضافه شده است.
ساختمان تار
تار سازی از خانواده سازهای زهی مضرابی مقید می باشد. در ساخت این ساز از چوب، پوست، فلز، استخوان و زه (روده) استفاده می شود. نوازنده تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد ، به طوری که دسته ی تار طرف چپ و کاسه ی طنینی (رزونانس) طرف راست نوازنده قرار می گیرد. البته در قدیم در هنگام نوازندگی این ساز را روی سینه قرار می دادند، به همین علت شکل پشت کاسه طنینی ساز با شکل امروز آن متفاوت بوده است. اجزای اصلی این ساز عبارتند از: کاسه طنینی، پوست، خرک، دسته، سرپنجه، گوشی ها، شیطانک، دستان، سیم گیر، مضراب.
کاسه طنینی (رزونانس):
این قسمت از چوب یک تکه در دو حجم توخالی تقریبا گلابی شکل، یکی بزرگ تر و دیگری کوچک تر، تشکیل شده و یک طرف آنها باز است. قسمت بزرگ تر را “کاسه” و قسمت کوچک تر را “نقاره” می گویند. به روی دهانه های باز کاسه و نقاره پوست می کشند و خرک بر روی پوست کاسه قرار می گیرد. جنس چوب کاسه معمولا از چوب درخت توت است.
پوست:
پوستی که برای ساخت این ساز استفاده می شود از قسمت نازک پوست حیواناتی مانند بز و بره است.
خرک:
خرک معمولا از جنس همان استخوانی است که بر روی دسته و شیطانک از آن استفاده شده است. خرک بر روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم های ساز از روی شیارهای کم عمقی که روی آن قرار دارند عبور می کنند.
دسته:
دسته ی ساز تار از چوب درختانی مانند گردو و یا توت ساخته می شود . دستان ها روی دسته ی ساز بسته می شوند. در دو طرف طول دسته (سطح رویی) دو رشته نوار از جنس استخوان قرار می گیرد. این استخوان ها علاوه بر زیبایی، مانع فرسایش دسته ساز در اثر تماس زیاد انگشت ها می شوند.
سرپنجه:
جعبه ی کوچک و توخالی که در ابتدای طول دسته قرار می گیرد و گوشی های ساز در این قسمت تعبیه می شوند.
گوشی ها:
تار ۶ عدد گوشی از جنس چوب دارد. البته نوع دیگری از گوشی از جنس فلز است که شبیه گوشی ساز گیتار است و از آن نیز استفاده می شود.
شیطانک:
قطعه ای است از جنس استخوان که اندازه ی آن به عرض دسته ی ساز تار می باشد. این قسمت دارای شیارهای کم عمقی است که سیم های ساز از روی آن عبور می کنند.
دستان ها:
جنس دستان ها (پرده ها) از زه (روده) و یا نخ نایلون است. امروزه به طور معمول ۲۸ پرده (دستان) روی دسته ی ساز تار بسته می شود. محل بستن دستان ها روی دسته ی ساز ثابت نبوده و دستان ها تا حدی قابل حرکت هستند. استاد علینقی وزیری برای داشتن وسعت صوتی بیشتر دسته ی ساز تار را تا روی نقاره ادامه دادند که این کار باعث اضافه شدن یک چهارم درست به وسعت ساز تار می شده است.
سیم گیر:
قطعه ای کوچک که معمولا از جنس استخوان می باشد که در انتهای بدنه کاسه ساز نصب می شود که یک سر سیم به این قسمت توسط گره مخصوصی متصل می شود.
مضراب:
قطعه ای است به طول تقریبی ۳ یا ۴ سانتی متر که مقداری از آن که در دست نوازنده قرار می گیرد با موم پوشانده می شود. مضراب معمولا از فلز برنج یا شاخ ساخته می شود.
سیم ها:
تار دارای ۶ سیم می باشد که قطر و جنس سیم ها نسبت به یکدیگر متفاوت هستند. سیم اول و دوم از یک جنس بوده و قطر آن معمولا ۰.۱۸ یا ۰.۲۰ می باشد. سیم سوم و چهارم نیز از یک جنس بوده و جنس آن معمولا از جنس فلز برنج که رنگ آن زرد است می باشد و قطر آن نیز ۰.۱۸ یا ۰.۲۲ می باشد. سیم پنجم یا سیم واخوان معمولا با سیم اول و دوم از لحاظ قطر و جنس یکی می باشد. سیم ششم یا سیم بم زرد رنگ بوده و قطر آن معمولا ۰.۳۸ می باشد.
وسعت:
وسعت معمول این ساز در حدود ۳ اکتاو می باشد و برای نت نویسی این ساز از کلید سل خط دوم حامل استفاده می شود.
امکانات اجرایی ساز تار:
خراش و دوبل نت ها در این ساز قابل اجرا هستند. همچنین اجرای نت ها بر روی سیم بم با انگشست شست امکان پذیر می باشد. تمامی حالات کیفی موسیقی ایرانی مانند دوبل نت ها ، تکیه، ریز، تریل، گلیساندوهای عرضی و طولی بر روی این ساز قابل اجرا است.
منابع:
- سرگذشت موسیقی ایرانی _ روح الله خالقی
- سازشناسی موسیقی ایران_ پرویز منصوری
- سازشناسی موسیقی ایرانی _ ارفع اطرایی، محمدرضا درویشی
*ماهان نه رودی، فوق لیسانس موسیقی از دانشگاه هنر، نوازنده و مدرس سنتور است.
