زِبَر کوه بودش کمین‌گاه شیر
پَلا را بیافزوده مرد دلیر
پَلا را ز گوینده پهلوان
کمین‌گاه شیران بسیار دان
شیرپلا، نام یک پناهگاه کوهستانی دوست‌داشتنی در بخش جنوبی رشته کوه البرز مرکزی و در کوه‌های شمال تهران بوده و بی‌تردید بسیار نام‌آشنا برای همه کوهنوردان ایران است.
مسیر این پناهگاه در هر چهار فصل سال بسیار زیباست. تازه برگ‌های بهاری به همراه چشم‌انداز گل‌های وحشی و عطر سبزی‌های کوهی، خنکای تابستانی در زیر سایه‌ساران درختان تناور گردو و شنیدن فریادهای حلقوی و مورب آب، رنگ‌های گوناگون پاییزی به همراه ترنم باران و میوه‌های خوشاب و سرانجام برف سپید و یکدست زمستانی در زیر پرنیان وهم‌انگیز آن هرکدام بیش از دیگری روح‌نواز، دل‌انگیز و چشم‌گیر است و مرهمِ زخمِ روح و روان و دل و دست و چشم‌های هراسان آنانی که هنوز دل از مهر مام طبیعت نگسسته‌اند.
دروازه ی اصلی صعود به کوه‌های زیبای شمال تهران دربندِ تجریش است. تندیس سرفراز شادروان امیر شاه‌قدمی، کوهنورد دلاور ایرانی، در میدان سربند، هر بامداد نظاره‌گر کوهنوردان شادمانی است که به سمت بلندی‌های بادگیر تهران حرکت می‌کنند و هر شامگاه چشم‌انتظار بازگشت تندرست و شادکام ایشان است
.
از َپس آن وارد روستای پَس‌قلعه می‌شویم. دهکده باستانی پس‌قلعه، با پیشینه‌ای بس کهن، در پایان راه منطقه ییلاقی سربند و دربند در دو کیلومتری شمیران قرار گرفته است. در دوران اشکانی دژی توسط خاندان مهران ساخته شد که در کتاب‌های تاریخ و جغرافیای دوران باستان چون “تاریخ تبرستان و رویان” و “تاریخ گیلان و دیلمستان” و…از آن با نام روستای مهران یاد شده است. در محل کنونی امامزاده ابراهیم، نیایشگاهی برای ستایش مهر برپا بوده است. این قلعه در زمان ایلخانیان بازسازی شده و تا زمان ناصرالدین‌شاه قاجار استفاده می‌شده است. این دهکده، از سمت شرق به کوه‌های امامزاده قاسم، و از غرب به کوه‌های درکه، از سمت شمال به قله توچال و از جنوب به سربند و دربند محدود می‌شود. بوی خوش نان شیرمال در ورودی روستا از مسیر تله‌سیژ به کوهنوردان خوش آمد می‌گوید. در پس قلعه باغ‌های گوناگونی وجود دارد، که یکی از مشهورترین آنها «باغ چهل پله» با درختان شاداب میوه است .
پیشینه این دهکده زیبا به پیش از دوران اسلامی می‌رسد. نشانه‌های برجای مانده از تمدن کهن ایرانی در پیرامون دهکده گواه روشن بر این ادعاست. سفالینه‌های یافت شده در حفاری‌ها، آرامگاه‌های باستانی پیش از اسلام متعلق به مهرپرستان اما معروف به گورستان زرتشتیان، در انتهای آبادی به طرف بند یخچال در کنار چنار قدیمی وجود دارد. تا چندین سال پیش آثاری در مکان کنونی تله‌سی‌یژ از محل شاه‌نشین قصر شاه‌میران، از پادشاهان ایرانی پس از اسلام، برجای مانده بود.
و سرانجام نام‌ها و پسوندهایی مانند شیرزادخان، شیردره‌ای، دیزگران، داراب و … که بر اماکن پیرامون دهکده نهاده شده است تاریخ باستانی این روستا را به ژرفای تاریخ کهن ایران‌زمین و دوران اساطیری می‌رساند .
به گفته اهالی دهکده ، در ارتفاعات کوه پس‌قلعه سنگ، مکان کنونی ایستگاه تله‌سیژ، کتیبه‌ای وجود داشته که روس‌ها در زمان جنگ جهانی دوم متن آن را که به زبان پهلوی اشکانی بوده ترجمه کردند؛ سپس بخش‌هایی از آن را که سالم مانده بود با خود بردند. همچنین ایشان از رفتار روس‌ها نسبت به اهالی بی‌دفاع و همچنین ویران ساختن بازمانده‌های دژ پس‌قلعه جهت دستیابی به گنجینه‌ای افسانه‌ای، روایت‌های بسیاری در سینه دارند.
ریش سفیدان دهکده می‌گویند : کیقباد نخستین پادشاه کیانی که رستم، جهان پهلوان بزرگ ایران تاج سلطنتی را بر سر او گذاشت و او را پادشاه ایران خواند در بند‌شاه‌نشین پس‌قلعه می‌زیسته است. با توجه به موقعیت شیرپلا این موضوع دور از ذهن به نظر نمی‌رسد.
روستای کوهستانی پس‌قلعه مسیر اصلی پناهگاه‌ها، جان‌پناه‌ها، و دیدنی‌های کوهستان شمال تهران مانند شیرپلا، توچال، اسپیدکمر، شروین، اسون، آبشارسوتک و … است که هرکدام گفتار جداگانه خود را می‌طلبند.
آبشار دوقلو
آبشار دوقلو در ارتفاع ۲۷۰۰ متری از سطح دریا، از ذوب برف‌های رشته کوه البرز شکل می‌گیرد که در زیر پناهگاه شیرپلا در مسیر کوهستانی توچال قرار دارد. نام آن به دلیل دو شاخه شدن آبشار هنگام ریزش از ارتفاع است. ارتفاع تقریبی این آبشار، ۲۰ متر است. در سرمای زمستان که این آبشار یخ می‌زند، منظره‌ای چشم‌نواز و بی‌مانند به وجود می‌آورد که جز با دیدن، درک این همه زیبایی ممکن نیست. کمی بالاتر از آن و نزدیک به شیرپلا، آبشار پسنگ قرار دارد. کمال‌الملک، در یکی از آثار خود در سال ۱۲۶۳، آبشار دوقلو را به زیبایی به تصویر کشیده است.
پناهگاه شیرپلا
پناهگاه شیرپلا در سال ۱۳۳۹ و در ارتفاع ۲۷۵۰ متری از سطح دریا، و در راه اصلی قله توچال، ساخته شده است. شیرپلا دارای امکاناتی همچون خوابگاه با ظرفیت ۱۵۰ نفر ، لوله‌کشی آب، سرویس بهداشتی، برق، ، ناهارخوری و بوفه است. مسیرهای دستیابی به آن از سربند، روستای پس‌قلعه و آبشاردوقلو می‌گذرد. نیمه دوم راه توسط کابل، نرده، پله‌های فلزی و نردبان ایمن شده است. مدت زمان صعود به آن بر حسب حرکت میانگین، در تابستان سه ساعت و از شیرپلا تا قله توچال معمولاً چهار ساعت راه است و جان‌پناه سنگ‌سیاه (امیری) در نیمه‌های راه قرار دارد.
کوهنوردان از مسیر پس قلعه به آبشار دوقلو، شیرپلا و سرانجام به قله توچال می‌روند. از آبادی‌های گوناگون البرز چه آنها که در شمال توچال‌اند، نظیر؛ شکراب، آهار، ایگل، باغ گل و دهکده‌های جنوبی مانند؛ دارآباد، کلک‌چال، ولنجک، درکه، می‌شود به قله توچال رفت، ولی مسیر پس قلعه در تابستان راه دیگری است. آب فراوان، زیبایی طبیعت و سایه‌سارهای درختان بین راه این مسیر را از دیگر راه‌ها متمایز کرده است.
جنگل اوسون
باورکردنی نیست که در نزدیکی کلان شهر پر هیاهوی تهران، جنگلی سرسبز و انبوه، آرامش‌بخش آدمیان گرفتار در هزارتوی زندگی باشد. و اوسون یکی از آنهاست. به ویژه در آن هنگام که کوچه باغ‌هایی به رنگ پائیز پذیرای شما باشند. پائیز که از راه می‌رسد، طبیعت‌گردان به دنبال طبیعتی هستند که سرشار از رنگ باشد و کوهنوردان در پی مسیرهایی که صعود به قله را با طبیعت زیبای پائیز در هم آمیزند. از دو راهی که راه آبشار دوقلو را از راه اوسون جدا می‌کند تا هتل اوسون نزدیک به نیم ساعت پیاده‌روی دارد و در پس آن آرامش خیال با نوای دل‌آرام جویباران و عطر مشام‌نواز پونه و والک در بهاران. در بازگشت از پناهگاه شیرپلا، مسیر هتل اوسون پیشنهاد می‌شود.
جان‌پناه اسپید کمر
جان‌پناه اسپیدکمر، نخستین جان‌پناه کوهستانی ایران در دوران معاصر است که توسط کوهنوردان در سال ۱۳۲۶ و در ارتفاع ۲۸۱۰ متری در مسیر اوسون به قله توچال و در نزدیکی چشمه آب اسپیدکمر ساخته شد.
جان‌پناه شروین
در سال ۱۳۵۲ و در نزدیکی دیواره بند یخچال جان‌پناهی به یاد کوهنورد جانباخته شادروان شروین جزایری توسط گروه‌های کوهنوردی آرش، کاوه و دانشگاه تهران ساخته شده است. دیواره بند یخچال شاید نخستین مکانی باشد که کوهنوردان تهرانی تمرین‌های صخره نوردی خود در طبیعت را از آنجا آغاز می‌کنند.
جان‌پناه امیری – سیاه‌سنگ
در سال ۱۳۷۳ کوهنورد جانباخته شادروان علی امیری در نزدیکی سیاه‌سنگ در ارتفاع ۳۴۵۰ متری درگذشت. خانواده ایشان در سال ۱۳۷۵ جان‌پناهی برای کوهنوردان در این مکان ساخته‌اند که استراحتگاه کوهنوردان در هنگام صعود به قله توچال است.
چشمه نرگس
در شهرستان «شمیرانات» ۱۷۴ دهنه چشمه جاری است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: «چشمه آب کمر»، «چشمه پلک»، «چشمه پیاز چال»، «چشمه سفید آب»، «چشمه کوثر»، «چشمه مرشد»، «چشمه نرگس»، «اسپید کمر»، «هفت اودونی»، «کُلَک‌چال» و……
چشمه نرگس در مسیر شیرپلا به قله توچال و چشمه فراخ‌لا در مسیر اسپیدکمر به قله توچال بیشترین ارتفاع از سطح دریا را دارند. آب این چشمه‌ها به علت برخورد با سنگ و ماسه از گوارایی خاصی برخوردار بوده و بسیار سرد است.
چشمه نرگس به عنوان محل «نمونه‌برداری هوا» و بررسی و مطالعه پدیده «خردآذرخش» و «ابرهای یونیزه» توسط اینجانب برگزیده شد. نتیجه این بررسی و مطالعه در سال ۲۰۱۵ در ژورنال Earth Science and Climate Change به چاپ رسیده است. این مطلب را در اینترنت بخوانید.
* جعفر سپهری مدرس کامپیوتر در دانشگاه های آزاد، جامع علمی کاربردی و پیام نور و مدرس رسمی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی در زمینه “هواشناسی کوهستان” بوده است. او صدها مقاله در زمینه ی ایران شناسی و تاریخ علم در ایران به چاپ رسانده . سپهری از سال ۲۰۱۴ به کانادا مهاجرت کرده است.
.سپاس فراوان از جناب سپهری عزیز با مقالات بسیار ارزشمندشان
بسیار لذت بردم ویاد اوری خاطرات گذشته با قلم زیبای استاد سپهری.سپاس فراوان