کودکان در خلال تحول در ابعاد مختلف شروع به رشد و بالندگی می کنند و یکی از این حیطه ها و قلمروهای تحول، رشد اجتماعی است. در حقیقت رشد اجتماعی به آن دسته از یادگیری های کودک اطلاق می شود که او را در ایجاد یک رابطه مثبت و سازنده با دیگری و محیط توانمند می سازد. این یادگیری شامل آموختن ارزشها، دانش و مجموعه مهارت هایی است که در ابتدا به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق والدین و در مراحل بعدی توسط دوستان مدرسه و سایر نهادهای اجتماعی به کودک آموخته می شود.
کودکان از طریق ارتباط با محیط، دوستان و شرکت در فعالیت های اجتماعی به تدریج فرهنگ و ارزش های مرتبط با آن را فرا گرفته و نسبت به ارزشها و انتظارات اجتماعی آگاه تر می شوند. این امر به کودکان کمک می کند تا تصویری از خود را در ارتباط با دیگران شکل داده(self concept) و نه تنها از محیط تاثیر بپذیرند بلکه خود به عاملی تاثیرگذار بر محیط تبدیل شوند.
عوامل موثر بر رشد اجتماعی
در حالی که والدین و مراقبان اولین و بیشترین تاثیر را بر رشد اجتماعی کودکان دارند، اما عوامل متعدد دیگری نیز وجود دارند که بر رشد اجتماعی تاثیر می گذارند. می توان این مجموعه عوامل را همچون حلقه هایی در هم برگیرنده دانست که به ترتیب در خلال تحول کودک بر کودک تاثیر می گذارند.
در حلقه اول افراد و محیط هایی قرار دارند که بیشترین و مستقیم ترین تاثیر را بر کودک می گذارند، یعنی والدین، مدرسه و دوستان. والدین، دوستان و معلمان به واسطه تعامل روزمره با کودکان در انتقال هنجارها و ارزش های اجتماعی و انتظار از کودکان برای پایبندی به آنها به رابطه اجتماعی کودکان کمک می کنند.
در درجه بعدی عوامل اجتماعی فراگیرتر مثل تعلق به گروه های ورزشی، مذهبی و اجتماعی می تواند بر رشد اجتماعی کودکان و شکل گیری خودپنداره او موثر باشد. این محیط های بزرگتر فرصت هایی را برای کودکان به وجود می آورند تا مهارت های رابطه با دیگران را در محیط های اجتماعی فرا گرفته و به تمرین آنها بپردازند.کودکان از طریق روابط با دیگران می آموزند کیستند و چه جایگاهی در جامعه می خواهند داشته باشند. این امر هسته اصلی رشد اجتماعی کودکان است.
راه های کمک به رشد اجتماعی کودکان
اولین و مهمترین یادگیری کودکان در خصوص روابط اجتماعی در خانواده به وقوع می پیوندد. والدین و مراقبان می توانند با الگودهی مثبت از روابط اجتماعی سازنده همچون احترام و توجه به هنجارها، رشد اجتماعی را در کودکان ارتقا دهند. در زیر برخی از فعالیت هایی که می تواند به رشد اجتماعی مثبت بیانجامد مطرح می شوند:
۱ـ نسبت به نیازهای کودک حساس و مراقب باشید. به آنها نشان دهید که به نیازهایشان گوش فرا می دهید و احساسات آنها را جدی می گیرید.
۲ـ به کودکان کمک کنید که در برخورد با مشکلات اجتماعی روزمره مثل اختلاف با دوستان یا خواهر و برادرها، مهارت های اجتماعی مثبت را فراگرفته و تمرین کنند.
۳ـ کودکان را در موقعیت هایی قرار دهید که تشویق شوند به افکار، احساسات و دنیای درونی کودکان دیگر فکر کنند. سئوالاتی مثل “اگر جای علی بودی و اسباب بازی تو گم می شد، چه احساسی داشتی؟ چه کار می کردی؟ “سعی کنید کودکان را در بازی های اجتماعی آنها مشاهده کرده و در صورت لزوم بدون مداخله مخرب، مهارت های اجتماعی را به آنها یاد دهید.
در نوشته ی بعدی سعی می شود عوامل مختل کننده در رشد اجتماعی کودکان مورد بحث قرار گرفته و راه های عملی برای فراگیری و گسترش مهارت های ارتباطی مطرح شود.
*محمد دهگان پور عضو کالج روانشناسان انتاریو است.
mdehganpour@bluehillscentre.ca
