ریشه فوتبال امروزی در جایگاه محبوب ترین ورزش جهان را می‌توان در ۱۵۰ سال قبل و در انگلستان جستجو کرد، یعنی سال ۱۸۶۳ و هنگامی که فوتبال و راگبی به دلیل ماهیت متفاوت از یکدیگر جدا شدند و اتحادیه فوتبال مقام اول پیشرفت را به خود اختصاص داد.
هرچند ریشه این دو رشته ورزشی مشترک است و هر دو شاخه‌ای از یک درختند، اما کاوشی در قرون و اعصار نشان می‌دهد که حداقل نیم دوجین از ورزش های متفاوت از بطن آنها وجود دارد که بسط و گسترش فوتبال را می‌توان در سیر تاریخی آنها یافت. هرچند قضاوت صحیح در برخی موارد با قاطعیت میسر نیست با این حال این واقعیت همچنان پابرجاست که مردم طی هزاران سال به ضربه زدن به توپ با پا علاقه وافر نشان داده‌اند هرچند بازی با دست طبیعی‌تر به نظر می‌رسد.
ریشه‌یابی فوتبال
استفاده از پای برهنه در نزاع های خشن بر سر توپ بدون وجود قوانینی برای مراقبت از بازیکنان ضمن آنکه نشاندهنده علاقمندی به این ورزش است مبین آن است که کنترل توپ با پا هنری است که به مهارت زیاد نیاز دارد و همین امر موجب توجه و علاقه به آن شده است.
نخستین نشانه‌ها از انجام چنین ورزشی مبتنی بر مدارک علمی به یک درسنامه نظامی برمی‌گردد که در قرون سوم و دوم پیش از میلاد در چین یافت شده است. چنین فوتبالی در دوران سلسله هان “تسوچو Tsu’ Chu” نامیده می‌شد. بازیکنان می‌بایست توپی چرمی را که از پر پرندگان پر شده و قطری حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر داشته به داخل توری بیندازند که بر شاخه خیزران (بامبو) ثابت شده بود. بنا بر مستندات در اجرای نوعی از این ورزش بازیکنان می‌بایست توپ را با استفاده از پا، شانه، پشت و سینه به تور می‌رساندند و مجاز به استفاده از دست نبودند.
به نوع دیگری از این ورزش که ریشه در شرق آسیا و ژاپن دارد “کماری Kemari” گفته می‌شد. تاریخ این ورزش به ۵۰۰ تا ۶۰۰ سال پس از تسو چو برمی‌گردد که هنوز هم در آن کشور رواج دارد. کماری فاقد رقابتی است که در تسوچو وجود داشت و مالکیت توپ بدون درگیری انجام می‌شد. در این ورزش بازیکنان با قرار گرفتن در دایره کوچکی توپ را به یکدیگر پاس می‌دهند بدون آنکه اجازه دهند بر زمین بیفتد.
ورزش یونانی “اپیسکیروس Episkyros” که در چندین لوح بجا مانده تشریح شده، سرزندگی بیشتری داشته و از این نظر شبیه ورزش رومی “هارپاستوم Harpastum” است. در نمونه رومی که با توپ کوچکی بازی می‌شد بازیکنان دو تیم در زمین مستطیل شکلی مستقر می‌شدند که محدوده‌هایی در آن مشخص شده بود و خط میانی زمین را به دو بخش تقسیم می‌کرد. هدف از این ورزش عبور دادن توپ با پاسکاری میان بازیکنان از خط محدوده حریف بود و در این راه استفاده از برخی حیله ها مجاز بود. این ورزش حدود ۷۰۰-۸۰۰ سال محبوب بود، اما استفاده از پا در این بازی به ندرت انجام می‌شد و به همین دلیل نمی‌توان آن را در ردیف انواع مختلف فوتبال قرار داد. در تاریخ آمده که رومی ها آن را با خود به بریتانیا بردند و چنین عنوان شده که ژولیوس سزار آن را به سرزمین گال (ویلز کنونی) برد. برخی دیگر از تاریخنگاران نوشته‌اند بریتانیایی ها در حد فاصل سال های ۱۲۰۰ تا ۱۲۷۰ برای بیرون راندن اقوام مهاجم دست به شورش زدند و در نواحی لیتل چستر(دربی)، کرک وال و کینزتاون ان تایمز با پیروزی بر مهاجمان، با سر شکست‌خوردگان به فوتبال پرداختند.
در فرانسه در حدود سال های ۱۱۳۰ تا ۱۱۸۰ بازی فوتبال به نام “لاسول” به معنی خورشید در دوران پادشاهی لویی هفتم (پادشاه خورشید) رواج یافت و او بسیاری از جوانان را به این ورزش تشویق کرد و تیم های بسیاری به وجود آورد. توپ آن کاملا شبیه توپ امروزی و با اندازه‌ای کمی بزرگتر بود. لویی هفتم با برخورداری از روحیه جنگاوری این ورزش را جزء تعلیمات نظامی قرار داد که هر نوع خشونتی در آن رایج بود و به همین دلیل در مواردی به مرگ بازیکنان منجر می‌شد. کلیسا نیز این ورزش را در فرانسه مورد تایید قرار داد.
در قرون سیزده و چهارده فوتبال در شکل های مختلف رواج داشت و به همین دلیل در روز سیزدهم آوریل ۱۳۱۴ لرد نیکولاس دوفاندردون شهردار لندن به نام پادشاه آن را در لندن ممنوع کرد. در همان زمان و در سال ۱۳۱۹ فیلیپ پنجم این ورزش را در فرانسه ممنوع کرد.
تاریخ فوتبال در این دوران نشیب و فراز بسیار دارد و انواع ممنوعیت ها در مورد آن به وجود آمد تا در سال ۱۴۹۷ پسر جیمز دوم که پس از پدر با عنوان چارلز دوم به سلطنت رسید و مخالف آئین های خشک درباری بود از سر بازیگوشی به ورزش با توپ پرداخت که بیش از تمام بازی ها ناپسند شمرده می‌شد. در سیر تحولات فوتبال سرانجام در سال ۱۵۲۷ شهردار شهر گالوی ایرلند اجازه داد مردم آزادانه و با استفاده از توپ های بزرگ و با استفاده از ضربه پا به این ورزش بپردازند.
اولیور کرامول که در سال ۱۶۴۰ به عنوان نماینده وارد مجلس شد از بهترین و خشن‌ترین بازیکنان کالج کمبریج بود. با مرگ کرامول خانواده استوارت مدعی سلطنت شده و چارلز دوم همان پسرک بازیگوش جیمز دوم به سلطنت رسید. در دوران او جمعی از مهاجران دوران کرامول به ایتالیا که با کالچو آشنا شده بودند در مراجعت قوانین آن را با خود به انگلستان آوردند و سرانجام توانستند حرف خود را به کرسی نشانده و فوتبال میان دو گروه با تعداد معین بازیکن در زمینی به طول ۱۲۰ و عرض ۸۰ متر انجام شود. اندازه دروازه یک متر و توپ چرمین پر شده از هوا مورد استفاده قرار گرفت. با ثبت مقررات جدید در سال ۱۶۸۱ اولین مسابقه رسمی در حضور چارلز دوم بین کارکنان دربار و کارکنان کنت دالیمرال برگزار شد.
در سال ۱۷۳۷ کالچو که از فلورانس برخاسته بود، در اکثر شهرهای ایتالیا پا گرفت و علاوه بر آن به فرانسه و شهر لیون رسید. در سال ۱۷۶۶ فوتبال در اکثر مدارس و کالج های انگلستان بازی می‌شد هرچند هریک قوانین خاص خود را داشتند. در سال ۱۷۸۰ در کالج ترینیتی هر روز پس از پایان ساعات درس بازی فوتبال آغاز می‌شد.
ایجاد نظم و برقراری قانون طی مدت سی سال از سال ۱۸۱۰ تا ۱۸۴۰ به وسیله مدارس و کالج ها پیگیری شد. در ابتدا حمل توپ هم با دست و هم با پا مجاز بود، اما سرانجام در روز ۷ دسامبر ۱۸۴۶ طرح جدایی راگبی و فوتبال ارائه شد. نخستین باشگاه مستقل که وابسته به مدارس و کالج ها نبود در شهر شفیلد پایه‌ریزی شد که هنوز با مقررات آماتوری به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
در سال ۱۸۶۲ بنا بر نیاز تیم های فوتبال ایجاد اتحادیه مورد توجه قرار گرفت و سرانجام در جلسه دوشنبه ۲۶ اکتبر ۱۸۶۳این اتحادیه تشکیل شد. این اتحادیه که نمایندگان همه تیم ها در آن عضویت داشتند دست به تدوین مقرراتی زد که برای بازی فوتبال بسیار ساده بود و از آسیب دیدگی و صدمه دیدن بازیکنان جلوگیری می‌کرد. طرفداران فوتبال خشن از این اتحادیه فاصله گرفتند و در مقابل اتحادیه فوتبال راگبی یونیون را ایجاد کردند و این دو را از هم جدا ساختند.
به این ترتیب ورزشی با ریشه چند هزار ساله با ایجاد اتحادیه فوتبال انگلستان هویت بریتانیایی پیدا کرد و با رشدی روزافزون به همه نقاط جهان راه یافت. وجود بانک شاهی، تلگرافخانه هند و اروپا، دفتر کمپانی هند شرقی و اعضای سفارت انگلیس پای این ورزش را در حدود سال ۱۲۸۵ به ایران باز کرد.
* سیدعلی پورحسینی مترجم کتاب “راهنمای مربیگری و آموزش شگردهای فوتبال” برای فدراسیون فوتبال و مولف مجموعه ۴ جلدی آموزش سیستم ها در فوتبال است. مقالات و تحلیل های او در روزنامه جهان فوتبال، مجله دنیای ورزش و سایت زندگی فوتبال منتشر شده است.
