سالشمار تاریخ جمهوری اسلامی ایران
قتل های زنجیره ای دگراندیشان ادامه دارد/فرج سرکوهی و ابراهیم زال زاده ناپدید شدند
توطئه به دره انداختن اتوبوس نویسندگان در راه ارمنستان
خودکشی غزاله علیزاده رمان نویس
هجدهمین شماره ی پیاپی شهروند به رویدادهای سال ۱۳۷۵ می پردازد.
از شماره ۱۳۵۸ مرور سال ۵۸ را آغاز کردیم و بنا داریم رویدادهای مهم این ۳۳ سال حکومت جمهوری اسلامی را در ۳۳ شماره ی شهروند بیاوریم. برای سه سال اول با استفاده از آرشیو روزنامه های اطلاعات و کیهان توانستیم تقریبا به همه آنچه که در آن زمان ها در روزنامه ها منعکس می شد، اشاره کنیم. از سال ۶۱ ما ماندیم و اینترنت، ضمن اینکه بارها از خوانندگانمان تقاضا کردیم در این مسیر ما را یاری کنند و اگر رویداد یا نکته ای باید گفته شود را یادآوری نمایند، یا خاطرات خودشان را از آن سالها برایمان بفرستند.
متاسفانه جز چند خاطره، در اوایل دهه شصت، کسی همت نکرد تا از دیده ها و شنیده هایش برای دیگران نیز بگوید تا با معضل فراموشی جمعی مبارزه کنیم.
حاصل این است و می دانیم که کامل نیست.
***
سال ۷۵ همچنان قتل های زنجیره ای بیداد می کند. مسعود نقره کار، پزشک و نویسنده ای که در مورد قتل های زنجیره ای پژوهش کرده است می نویسد: پس از کشتار بزرگ مرداد و شهریور ، حکومت اسلامی مرحله ی دیگری از کشتار های برنامه ریزی شده را آغاز کرد. حکومت اسلامی با کشتار۱۳۶۷ می پنداشت مرحله نخست سرکوب را با موفقیت به پایان رسانده و کار” معاندین” را یکسره کرده است و به همین دلیل بکارگیری شیوه”تک زنی” یا “در یک نشست یا جمع عمومی با انفجار و یا بستن رگبار” را برای سرکوب روشنفکران و روشنگران و مخالفان برگزید. روشنفکران و روشنگران فرهنگی و کسانی که به دلایل گوناگون برای حکومت اسلامی خطرناک تشخیص داده می شدند، در صف مقدم این کشتار بودند.”
در این سال احمد تفضلی، زبان شناس و استاد دانشگاه، غفار حسینی نویسنده و استاد دانشگاه، ماموستا ربیعی روحانی اهل سنت و روانبخش کشیش مسیحی به قتل رسیدند. فرج سرکوهی، نویسنده و روزنامه نگار و ابراهیم زال زاده ربوده شدند که فرج سرکوهی جان به در برد و زال زاده کشته شد. ماجرای توطئه کشتار جمعی نویسندگان کشف شد.
در سال ۱۳۷۵ تعدادی از فعالان سیاسی سال های نخست انقلاب که پس از تحمل مجازات از زندان آزاد شده و به زندگی روزانه مشغول بودند همچنین به قتل رسیدند.
ـ جواد صفار در شهریور ماه ۷۵، پس از خروج از منزل به قصد محل کار، مفقود شد.
ـ جلال مبین زاده در مهر ماه ۷۵ به وسیله سرنشینان اتومبیلی از محل کار خود ربوده و تاکنون پیدا نشده است.
ـ زهرا افتخاری در آذرماه ۷۵ پس از خروج از محل کار خود، به شهادت کسبه محل، به وسیله سرنشینان اتومبیلی با زور ربوده و از آن پس تاکنون از او خبری به دست نیامده است.
ـ مرتضی علیان نجف آبادی ۲۸ دی ۷۵ حوالی ساعت ۹ صبح هنگام عزیمت از خانه با اتومبیل به قصد محل کارش مفقود شد. اگر چه بستگان او اتومبیل اش را یافتند، اما هرگز تلاششان برای پیگیری سرنوشت او به نتیجه نرسید.
ـ امیر غفوری در روز دوم بهمن ماه ۷۵ هنگامی که از محل کارش در یکی از شرکت های کامپیوتری مشهد به قصد سرکشی به یکی از کارخانه های تحت پوشش خود خارج می شود، در فاصله بین آسانسور و در خروجی شرکت ناپدید شده است.
ـ مجید رنجبر تنها قربانی آدم ربائی ها در مشهد است که با مقاومت خود و کمک اهالی خیابان سعدی مشهد از دست آدم ربایان گریخت و مشخصات این قاتلان و حتی مشخصات اتومبیل آنها را هم اعلام کرد، اما پیگیری های او نیز بی نتیجه ماند.
ـ منوچهر صانعی و همسرش [فیروزه سالارکلانتری] ۲۸ بهمن ۷۵، مفقود شدند و سپس جنازه آن ها کشف شد. صانعی که از آجودان های شاه سابق بود که با گرفتن تامین از مقامات رسمی به تهران برگشته و در یک موسسه تحقیقات تاریخی کار می کرد و پیش از مرگ، چندباری احضار شده بود. همسر سعید امامی که در جریان افشای قتل های پاییز ۷۷ مدتی در بازداشت بسر برد، از همکاران منوچهر صانعی در موسسه تحقیقات تاریخی وابسته به بنیاد مستضغان بود.
ـ۷ مهر ۷۵، جسد محمد باقر یوسفی معروف به روانبخش شبان کلیساهای مازندران در جنگل های شمال ایران در حالی که حلق آویز شده بود پیدا شد.
سیامک سنجری ۱۳آبان ۷۵ در ۲۸ سالگی و در آستانه ازدواجش کشته شد.
فرزینه مقصودلو و خواهرزاده‌اش شبنم حسینی (آبان ۷۵) با ضربات چاقو کشته شدند.
قتل احمد تفضلی و غفار حسینی، ربودن زال زاده و فرج سرکوهی، توطئه قتل جمعی نویسندگان و خودکشی غزاله علیزاده از مهمترین رویدادهای سال ۷۵ است
***
۵ فروردین ۷۵ ـ محمد اسماعیل رضوانی پژوهشگر برجسته تاریخ و استاد سابق دانشگاه تهران که پدر تاریخ معاصر و تاریخ مطبوعات ایران خوانده می شد در سن ۷۵ سالگی درگذشت.
۲۹ فروردین ۷۵ ـ جلال مقدم منتقد و بازیگر سینمای ایران در سن ۶۷ سالگی بر اثر تصادف رانندگی درگذشت. همکاری با مطبوعات سینمایی، نگارش فیلمنامه، کارگردانی و ایفای نقش در ۱۷ فیلم سینمایی از فعالیت های او بود.
۲۱ اردیبهشت ۷۵ ـ خودکشی غزاله علیزاده
غزاله علیزاده نویسنده ی رمان دوجلدی خانه ادریسی‌ها، مدرک لیسانس علوم سیاسی از دانشگاه تهران داشت و برای تحصیل در رشتهٔ فلسفه و سینما در دانشگاه سوربن به فرانسه رفت. پیشهٔ ادبی خود را از دههٔ ۱۳۴۰ و با چاپ داستان‌هایش در مشهد آغاز کرد.
او که از بیماری سرطان رنج می‌برد بعد از دو بار خودکشی ناموفق، سرانجام در ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۷۵ در روستای جواهرده رامسر، خود را از درختی حلق‌آویز کرد.
۱۸ خرداد ۷۵ ـ غلامحسین نقشینه بازیگر معروف نقش دایی جان ناپلئون فارغ التحصیل اولین دوره هنرستان هنرپیشگی تهران در سال ۱۳۱۸ بوده و فعالیت هنری خود را از سال ۱۲۹۹ با بازی در تئاترهای گروه کمدی ایران در سالن گراند هتل آغاز کرد و بعدتر در تئاتر دهقان و سپس در تئاتر تهران ادامه داد. او در سن ۹۲ سالگی درگذشت.
۱۷ مرداد ۷۵ ـ توطئه قتل جمعی نویسندگان عازم ارمنستان
در تاریخ ۱۷ مرداد ۷۵ راننده اتوبوس حامل ۲۱ نفر از نویسندگان که عازم ارمنستان بود کوشید اتوبوس را به طرف دره پرتاب و خود، صحنه را ترک کند که هوشیاری بعضی از سرنشینان و ترس راننده از مرگ خودش مانع اجرای نقشه شد. راننده این اتوبوس با نام خسرو براتی در جریان قتل های پروانه و داریوش فروهر، محمد مختاری و محمد جعفر پوینده دست داشت و گفته شده که پس از بازداشت در سال ۷۷ به نقش خود در ماجرای اتوبوس نویسندگان اعتراف کرد.
۷ شهریور ۷۵ ـ کریم فکور شاعر، ترانه سرا و روزنامه‌نگار از بزرگ‌ترین ترانه سرایان معاصر ایران است که در پرونده هنری خود شاهکارهای بسیاری را جای داده است. وی که دارنده لیسانس حقوق از دانشگاه تهران بوده، بیش از ۷۰۰ ترانه سروده که اکثرا در رادیو ایران اجرا شده‌اند و اکثر آنها توسط خواننده‌های معروف زمان خوانده شده‌اند. وی همچنین در کار آهنگسازی و نویسندگی تبحر داشت که در این زمینه هم آثار ارزشمندی از این ادیب به جا مانده است.او در سن ۷۱ سالگی درگذشت.
۲۱ شهریور ۷۵ ـ چنگیز شهوق نقاش و مجسمه‌ساز معاصر و از پیشگامان هنر نوگرای ایران بر اثر سکته قلبی در سن ۶۳ سالگی درگذشت.
۹ مهر ۷۵ ـ محمد مقدم (۱۲۸۷-۱۳۷۵)، زبان‌شناس و متخصص زبان‌های باستانی ایران دارای دکترای زبان شناسی از دانشگاه پرینستون از سال ۱۳۷۸ در دانشگاه تهران به تدریس اوستا و فارسی باستان پرداخت..
از مهمترین کوشش‌های او، ابداع و سامان بخشیدن به واژه‌های مورد نیاز پارسی به شیوهٔ علمی زبان‌شناسی بود. دکتر محمد مقدم درسن ۸۸ سالگی در یک سانحهٔ اتومبیل در تهران درگذشت.
۱۳ آبان ۷۵ ـ فرج سرکوهی نویسنده و روزنامه نگار ربوده شد. ماجرای او سناریویی از پیش طراحی شده بود، اما زمانی که قتل خود را حتمی دید با انتشار نامه یی ماجرا برملا شد. همزمانی این افشاگری بزرگ و انعکاس جهانی آن با انتخابات دوم خرداد باعث شد که وی جان بدر برد. او اندکی بعد به اتهام تبلیغ علیه نظام به یک سال زندان محکوم و پس از پایان دوره محکومیت خود از کشور خارج شد.
۱۶ آبان ۷۵ ـ ترور دکتر عبدالعزیز کاظمی بجد استاد دانشگاه و سردفتر ازدواج اهل سنت زاهدان. او که تنها فرزند خانواده بود، فارغ‌التحصیل دانشگاه اسلامی مدینه و دکترای ادبیات عرب از دانشگاه آزاد اسلامی، در سن ۳۵ سالگی قربانی قتل‌های زنجیره‌ای اهل سنت شد.
از نحوه قتل او نوشته اند: او پس از یک سخنرانی انتقادی درباره سریال امام علی ربوده و سپس جسد او در بیابان های زاهدان و اتومبیل او در کنار یکی از ادارات دولتی استان پیدا شد.
۲۰ آبان ۷۵ ـ غفار حسینی استاد دانشگاه و از فعالین کانون نویسندگان یکی دیگر از قربانیان قتل‌های زنجیره‌ای است که در بیستم آبان ۷۵ در منزل مسکونی خود به قتل رسید.
غفار حسینی قبل از جریان اتوبوس نویسندگان در جلسه جمع مشورتی کانون نویسندگان به دیگر اعضا هشدار داده بودکه«همه تان را می‌اندازند دره». فرج سرکوهی بعدها در نامه‌ای به پیام امروز نوشته است: «خبر را آقای‌هاشمی (مهرداد عالیخانی)، در یک جلسه بازجویی به من داد و گفت «غفار را هم حذف کردیم.» شبی را به یاد آوردم که غفار در جلسهٔ مشورتی کانون نویسندگان گزارش داد که او را در یکی از هتل‌های تهران، تحت فشار قرار داده‌اند و تهدید به مرگ کرده‌اند.»
۹ آذر ۷۵ ـ محمد ربیعی (ماموستا ربیعی) از مفتیان مذهب شافعی و امام جمعه اهل سنت کرمانشاه از پائیز ۱۳۵۷ تا هنگام مرگش بود. وی از یاران نزدیک علامه احمد مفتی زاده در اوایل انقلاب به شمار می‌رفت.
ماموستا ربیعی ۶۴ ساله بود که با تزریق هوا و ایست قلبی به قتل رسید و جسدش در خیابان پیدا شد. او از قربانیان قتل‌های زنجیره‌ای به شمار می‌رود.
مراسم تشییع جنازه او در ۱۳ آذر یک جنبش اجتماعی را در منطقه ایجاد کرد. کرمانشاه یک هفته تعطیل شد و تعدادی کشته، مجروح و زندانی شدند. یک افسر پلیس به نام علی‌اکبر نجفی نیز به قتل رسید. در اعتراضات مردمی شهرستان روانسر از توابع استان کرمانشاه، دانشجوی جوانی به نام داریوش محمدی به ضرب گلوله کشته شد.
۱۵ آذر ۷۵ ـ علی حاتمی کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس و دانش‌آموخته دانشکده هنرهای دراماتیک بود که حداقل ۱۵ فیلم بلند سینمایی و مجموعهٔ تلویزیونی ساخته است. او به دلیل ابتلا به سرطان در سن ۵۲ سالگی درگذشت.
لیلا حاتمی و زری خوشکام، هنرپیشگان سینما، فرزند و همسر علی حاتمی هستند.
۲۷ آذر ۷۵ ـ محمدتقی دانش‌پژوه نویسنده، مصحح، مترجم و نسخه‌پژوه ایرانی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود.
محمدتقی دانش پژوه پدر علم نسخه شناسی موسیقی قدیم ایرانی و از بزرگ ترین کتاب شناسان ایران در جهان علم و دانش بود که در سن ۸۵ سالگی درگذشت.
۸ دی ۷۵ ـ آنیک شفرازیان بازیگر تئاتر، سینما، تلویزیون در ابتدای دهه ۱۳۲۰ به گروه های تئاتری پیوست. نخستین فیلمش را سال ۱۳۴۳ با ایفای نقش در ضربت ساموئل خاچیکیان بازی کرد. با کارگردانان معتبری همچون بهرام بیضایی در کلاغ همکاری کرده است. او در سن ۸۴ سالگی در آسایشگاه کهریزک درگذشت.
۲۴ دی ۷۵ ـ دکتر احمد تفضلی زبان‌شناس و متخصص زبان پهلوی و استاد زبان‌های باستانی در دانشگاه تهران.
متولد ۱۳۱۶ اصفهان، دکتری ادبیات فارسی از دانشگاه تهران و ادامهٔ آن در رشتهٔ فرهنگ و زبان‌های باستانی در مدرسهٔ زبان‌های شرقی و مطالعات آفریقایی دانشگاه لندن، پاریس و اخذ درجه دکتری در فرهنگ و زبان‌های باستانی در تهران، خلاصه‌ای از کارنامهٔ تحصیلی اوست.
تفضلی در سال ۱۳۴۷ پس از پژوهش‌گری در ادارهٔ فرهنگ عامه و در بنیاد فرهنگ ایران، رسماً به هیئت علمی دانشگاه تهران پیوست و در حقیقت خانه‌اش را بازیافت. سه جلد از کتاب‌هایش جوایز کتاب سال را به دست آورد. از طرف آکادمی فرانسه؛ جایزه معروف گیرشمن به او اهدا گردید و دانشگاه سن‌پترزبورگ در سال ۱۹۹۶ به او دکترای افتخاری داد.
احمد تفضلی ویژگی‌هایی برجسته نیز از لحاظ اخلاقی، علمی و عملی داشت که او را بدل به یک شخصیت فرهنگی کم نظیر میکرد: اندیشه و روشی عالمانه داشت، برنامه‌ریز بود و سازنده، سخت‌کوش و پرکار و همیشه با روی‌خوش پاسخ‌گو و سایه‌دار بود، «جوان پرور» و دوست داشت استعدادهای جوان را ببالاند. در مسائل علمی کمال طلب بود و در این زمینه به‌هیچ‌وجه به کم و ناقص بسنده نمی‌کرد. در جلسات کم سخن می‌گفت، ولی همیشه آخرین و منطقی‌ترین نظر را می‌داد. در مقاله‌های خود به اختصار قایل بود و تنها اگر سخنی تازه برای گفتن و مطلبی نو برای نوشتن داشت، لب می‌گشود و قلم بر می‌گرفت. انسانی خردگرا بود ولی به‌موقع، احساساتی به لطافت باران بهاری داشت. از شعر خوب لذت می‌برد و درجوار کارهای علمی، رُمان می‌خواند و با موسیقی دم‌ساز بود و آهنگ دیلمان آهنگ محبوب او. به علم و عالم احترام خاصی می‌گذاشت و دانش‌مندان و استادان خود را سخت بزرگ می‌داشت و خود نیز همیشه مورد احترام بزرگان بود.
در روز ۲۴ دی ماه ۱۳۷۵ هنگامی که با اتومبیل خود از دانشگاه تهران به سوی خانه‌اش در حرکت بود، حدود ساعت ۲ بعدازظهر در شمیران ناپدید شد و حدود ساعت ۹ شب ماموران گشت پاسگاه انتظامی باغ فیض، جسد او را در کنار اتومبیلش پیدا کردند. وی از قربانیان قتل‌های زنجیره‌ای به شمار می‌رود.
۲۱ بهمن ۷۵ ـ مجتبی بزرگ علوی از نثرنویسان برجسته ادبیات فارسی سده بیستم میلادی و مشهورترین نویسنده چپ‌گرای ایران است. او که یکی از افراد گروه معروف ۵۳ نفر بود در آماده‌سازی مجله دنیا با تقی ارانی همکاری میکرد و به روانشناسی زیگموند فروید و فلسفه مارکسیسم بسیار علاقه‌مند بود. علوی همچنین یکی از بنیانگذاران حزب توده ایران بود و آثار ادبی مشهوری را به رشته تحریر در آورد که از آن جمله می توان به رمان «چشمهایش» و داستان کوتاه «چمدان»، اشاره کرد.
او پس از پیروزی انقلاب ۵۷، برای مدت کوتاهی به ایران بازگشت، لیکن دوباره ایران را به مقصد آلمان شرقی ترک نمود. علوی به علت سکتهٔ قلبی یکشنبه ۲۱ بهمن ۱۳۷۵ در سن ۹۳ سالگی درگذشت.
او یک فرزند پسر از همسر اول خود فاطمه علوی به نام مانی دارد.
۵ اسفند ۷۵ ـ ابراهیم زال‌زاده متولد ۱۳۲۷، روزنامه نگار و ناشر فعال ایرانی و مدیر موسسه نشر ابتکار، یکی دیگر از قربانیان قتل‌های زنجیره‌ای است که در ۵ اسفند سال ۱۳۷۵ ناپدید شد و در اوایل فروردین ۱۳۷۶ جسد او در بیابان‌های یافت آباد در حالی پیدا شد که با وضعیتی مشابه آن چه بعدها بر پروانه داریوش فروهر رفت، دشنه آجین شده بود. سینه و پشت او را با ۱۵ ضربه کارد پاره پاره کرده بودند.
۲۶ اسفند ۷۵ ـ ایرج دوستدار دوبلور مشهور در سن ۶۶ سالگی درگذشت. معروفترین شخصیت دوبله شده توسط ایرج دوستدار، جان وین و چارلتون هستون در ده فرمان است.
دیگر درگذشتگان این سال
ـ کریم سنجابی سیاستمدار و حقوق‌دان و از بنیانگذاران جبهه ملی ایران بود. سنجابی از حامیان محمد مصدق، وزیر آموزش دولت مصدق، قاضی اختصاصی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده نفت ایران و انگلیس، رهبر جبههٔ ملی در هنگام انقلاب ۱۳۵۷ و اولین وزیر امور خارجهٔ جمهوری اسلامی ایران بود.
پس از اعلام ارتداد جبهه ملی توسط آیت الله خمینی و دستگیری اعضای جبهه ملی دکتر سنجابی به مدت ۱۴ ماه مخفی بود و سرانجام از راه کردستان به ترکیه و ازانجا به پاریس و سپس به امریکا رفت و همانجا در سن ۹۲ سالگی درگذشت.
ـ پرویز محمود رهبر ارکستر و آهنگساز که ارکستر سمفونیک تهران را به فرم مدرن آن شکل داد و آثاری برای ارکستر سمفونیک با الهام از موسیقی ایرانی آفرید که از این بابت از پیشگامان موسیقی سمفونیک ایرانی به شمار می‌رود. او در سن ۸۶ سالگی در آمریکا درگذشت.
ـ طوسی حائری دختر آیتالله محمد باقر حائری مازندرانی و همسر احمد شاملو پیش از ازدواج او با آیدا سرکیسیان بود. وی اولین گویندهٔ زن رادیو ملی ایران بود. همچنین او صاحب امتیاز مجلهٔ آشنا بود که به سردبیری احمد شاملو در سال ۱۳۳۷ آغاز به کار کرد و چاپ آن پس از ۱۷ شماره متوقف شد. شاملو در سال ۱۳۴۰، پس از چهار سال از طوسی جدا شد.
طوسی از دانشگاه سوربن دکترای زبان فرانسه داشت و از سال ۱۳۱۸متون فرانسه را ترجمه و چاپ می کرد.
او در سن ۷۹ سالگی در تهران درگذشت.
ـ محمدقلی شمس ملقب به پروفسور شمس، پدر چشم پزشکی ایران در ۹۳ سالگی درگذشت.
پروفسور شمس بنیان گذار بیمارستان چشم پزشکی فارابی به عنوان اولین مرکز تخصصی چشم پزشکی در ایران است. وی در هنگام مرگ قدیمی ترین عضو انجمن چشم پزشکی فرانسه بود و بارها به ریاست انجمن های چشم پزشکی مختلف در جهان برگزیده شده بود. وی موسس انجمن چشم پزشکی ایران و نشریه تخصصی چشم پزشکی است.
ـ جهانشاه صالح پزشک و سیاستمدار در سن ۹۲ سالگی در تهران به دلیل ایست قلبی در گذشت.
دکتری پزشکی و تخصص زنان و زایمان را از دانشگاه های آمریکا گرفت. در سال ۱۳۱۳ به ایران بازگشت و در دانشکدهٔ پزشکی مشغول تدریس شد. در کابینه فضل‌الله زاهدی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ به عنوان وزیر بهداری معرفی شد و در چند کابینه ی دیگر نیز همین سمت را داشت.
او مدت‌ها سناتور انتصابی مجلس بود و اردیبهشت ۱۳۴۲ به ریاست دانشگاه تهران انتخاب شد.
