در زمینه سم با سه لغت روبرو هستیم Venom, Toxin Poison که ما در فارسی برای هر یک لغت جداگانه ای نداریم و هر سه را سم می نامیم، در صورتی که سه چیز متفاوت هستند. به طور کلی سم ها در زندگی ما اهمیت بسیار دارند و اهمیت آنها مربوط به خطرناک بودن و کشندگی آنهاست. به همبن جهت بحث آن را مطرح می کنیم و سعی می کنیم جایگاه هر یک از این سه کلمه را مشخص کنیم و ببینیم با هم چه اختلافی دارند. به طور کلی این طور فکر می کنند که هر سه بالقوه کشنده هستند Poison به هر ماده ای گفته می شود که صدمه زننده باشد و این آسیب ها در نهایت نابودی و مرگ را با خود دارند.

اگر می خواهیم زنده بمانیم باید این گروه را خوب بشناسیم. Poison کشنده است ولیToxin   نیست. به عنوان مثال اشعه ها، حشره کش ها و سرب کشنده هستند و بعضی از آنها مثل همین اشعه و سرب ممکن است موجب مرگ فوری نشوند و فقط به برخی اندام ها صدمه بزنند و موجب زجر و مرگ تدریجی شوند. همین طور که گفته شد Poison چیزی غیر از توکسین است. ولی هر توکسینی Poison هم هست و هر دو کشنده و خطرناک هستند. گروه Poison اغلب سم های شیمیایی هستند و در جدول تناوبی عناصر یعنی همان جدول مندلیف تعدادی از آنها را مشاهده می کنیم. جیوه و اغلب فلزات سنگین و بخصوص سرب مسمومیت شدید ایجاد می کنند. بسیار شاهد بوده ایم که کارگران چاپخانه، کارکنان مراکز اسلحه سازی و کسانی که سرامیک کار می کنند به مسئولیت شدید با سرب سخت مسموم شده اند، ادرار آنها مثل خون قرمز شده بدون این که خونی باشد. مسمومیت سرب بیماری خونی پورفیری را ایجاد می کند که جای شرح بیشتر آن اینجا نیست. از شدت خاصیت سمی و میزان کشندگی سیانور اطلاع داریم. سم ها این قدر اهمیت دارند که در دانشگاه ها رشته تحصیلات ویژه سم شناس وجود دارد و گروهی در این رشته تحصیلات عالی می کنند و متخصص و صاحب نظر می شوند و به آنها سم شناس می گوییم. مسئله پیچیده این که پویزن ها در هر صورت توکسین هستند و آنها را بر اساس هدف ویژه و اختصاصی آنها گروه بندی می کنند. مثلا کاردیوتوکسین ها که به قلب صدمه می زنند. هموتوکسین ها هدف شان گلبول های قرمز است و این گلبول ها را خراب می کنند، دسته نوروتوکسین که هدفشان سیستم اعصاب است و در گروه Novichok جای می گیرند، سموم صنعتی خاصی هستند و اخیرا برای مسموم کردن یک پدر و دختر که گفته شده بود جاسوس هستند از این سموم استفاده شده بود. با گازهای سمی بسیار کشنده هم سروکار داریم که گاز اکسید کربن (Co) شاید کشنده ترین آنها باشد و بسیار شنیده ایم کسانی که در اثر خوابیدن در جایی که بخاری بد می سوخته و گاز اکسید کربن پخش می کرده به سرعت در خواب جان باخته اند  که البته اشکال از دودکش بخاری بوده است و آمار این نوع مرگ با این گاز  سمی بسیار بالاست و در ایران هر ساله در زمستان عده ای جان خود را از دست می دهند. نوروتوکسین ها به سیستم اعصاب مرکزی آسیب می رسانند، با این همه از نظر تکنیکی توکسین نیستند، بلکه Poison هستند. Venom ها سم هایی هستند که به وسیله موجودات زنده تولید می شوند و می توان به آنها بیوتوکسین گفت که البته اسم خاص آنها ونوم است و کلمه زهر برای آنها مناسب است. موجودات زنده ای که سم ترشح می کنند معمولا آن را از راه نیش زدن، گاز گرفتن و گزیدن وارد بدن دیگران می کنند.

Platypus یک پستاندار آبزی استرالیایی است که دارای سمی قوی است. نرهای  Monotreme استرالیایی که یک پستاندار است و ماده اش تخمگذار است، ونومی ترشح می کنند که در ران آنها جای دارد و در خلال فصل جفتگیری از طریق تکان هایی از بالای پای خودشان، ونوم را آزاد می کنند. پستاندار دیگری به نام Solenodon که در خلال ۷۰ میلیون سال گذشته تکامل یافته و هنوز جفت هایی از آن در جزایر کارائیب وجود دارد، ونومی دارد که با گزش آن را وارد بدن دیگران می کند و جراحت هایی ایجاد می نماید. چند پستاندار دیگر هم وجود دارند که سم تولید می کنند و بسیاری از آنها مهاجم و ستیزه جو هستند. در آسیای جنوب شرقی یک پریمات وجود دارد که زهر خاصی تولید می کند که ترکیبی است از مخلوط بزاق  او و زهر ی که از غده بازویی خود ترشح می کند و در محل داخلی آرنج او قرار دارد. برخی از حشرات هم زهر دارند و می توانند آن را به بدن انسان وارد کنند. اژدهای کومودوی اندونزی هم مارمولک عظیم الجثه ای ست که با گزش خون یک عفونت باکتریایی را منتقل می کند. به نظر می رسد حیوانات هر یک با بزاق خود زهر (ونوم) خاص خود را دارند. در آمریکای جنوبی قورباغه ای وجود دارد که زهر کشنده ای دارد که مملو از batrachotoxin است که عملا خودش آن را تولید نمی کند. تصور می  شود او سوسک ها را می خورد و این سوسک ها ونوم را تولید می کنند که بعدا به قورباغه منتقل می شود. پرندگان سوهوئی گینه جدید هم شبیه قورباغه ذکر شده batrachotoxin دارند زیرا آنها هم سوسک می خورند و از این طریق دارای زهر می شوند. اقلا ۱۳۰ گونه دیگر شامل کرم ها، اختاپوس ها، مارمولک ها و سوسمارها زهر را با خود حمل می کنند. بسیاری از مارها دارای زهر قوی و کشنده هستند به طوری که شخص مارگزیده پس از دقایقی تلف می شود. عقرب ها هم زهر قوی دارند. در مورد مارگزیدگی خوشبختانه پادزهر بسیار موثری تهیه شده که آنتی ونوم نام دارد که اگر بلافاصله در محل گزش تزریق شود جان مارگزیده را نجات می دهد. برای تهیه آنتی ونوم زهر مارهای مختلف را می گیرند و با هم مخلوط می کنند و به طور تدریجی به است تزریق می کنند پس از مدتی در سرم خون اسب آنتی ونوم یعنی پادزهر با عیار بالا ایجاد می شود که آن را به صورت آمپول در می آورند. در مورد آنتی ونوم هر چه از زهرهای مختلف استفاده شود بهتر است و سرم حاصله پلی والان خواهد بود و به گزش انواع بیشتری از مارها جواب می دهد. زالوها هم در بزاق خود ماده ای دارند که ضد انعقاد است و هیرودین نام دارد و وقتی که زالویی با آب وارد دهان می شود، زالو به حلق می چسبد و شکاف هایی ایجاد می کند و با ترشح هیرودین مانع انعقاد خون شخص می شود و آن قدر خون می خورد که موجب مرگ شخص زالو زده می شود.

شاید بتوانیم هیرودین را ونوم یا زهر بنامیم فقط از نظر خطری که دارد. در مورد ونوم و زهر و سم، از گیاهان هم نباید غافل بود. برخی گیاهان زهر کشنده دارند. زهر کشنده ی قارچ های سمی را همه می شناسیم و جرأت می خواهد که خودمان در طبیعت قارچ جمع کنیم و بخوریم چرا که کار خطرناکی است. ایمنی مصرف قارچ در استفاده از قارچ های پرورشی است. گل هایی هستند که “درخت خودکشی” نام دارند. Cerbera Odollam    یک کاردیو توکسین تولید می کند که در هسته این گیاه است و تاکنون موجب صدها مرگ و میر شده است که این اتفاقات بیشتر بین بومیان آسیای جنوبی بوده است.

این همه از خطرات و کشندگی توکسین ها، پویزن ها، و ونوم ها گفتیم، از همه آنها توکسین های باکتری برای انسان خطرناک تر و مهم تر هستند. بسیاری از باکتری ها توکسین تولید می کنند، ما بیش از آن که در معرض خطر سم حیوانات، گیاهان و سموم شیمیایی باشیم در معرض توکسین باکتری ها هستیم. زیرا هم در معرض تهاجم آنها و بیمار شدن هستیم و هم این که در زمینه ی تغذیه هم با آنها درگیر هستیم. باکتری ها از دو طریق به ما می توانند حمله کنند و حتی ما را از پای در آورند. گروهی از آنها با زاد و ولد و تکثیر و زیاد شدن خودشان عمل می کنند یعنی Aggressive هستند که برای پیروزی بر ما باید تعدادشان در بدن مان زیاد شود. گروه دیگر از طریق توکسین و توکسی سیتی پیروز می شوند و نیازی نیست تعدادشان زیاد شود زیرا که سم بسیار مهلک دارند. از جمله قوی ترین و خطرناک ترین اجرام این گروه، بوتولیسم، کزاز و دیفتری هستند. برای ابتلا به کزاز فقط چند عدد باکتری کافی است. میکرب های دسته اول هم توکسین دارند که ضعیف تر و کم خطرتر از توکسین گروه دوم است. میکرب های حصبه و وبا و بسیاری میکرب های دیگر توکسین دارند که روی روده ها اثر می کنند و آنتروتوکسین نام دارند. برای دانستن میزان خطرآفرینی سم میکروب ها معیار LD۵۰ (ال دی پنجاه) و معیار  (MLD) Minimum Lethal Dose وجود دارد که LD۵۰ مقدار کشنده سم برای پنجاه درصد جمعیت، و MLD (حداقل مقدار کشنده) می باشد.

واحد سم (پوند/پوند) و (نانوگرم/ نانوگرم)است. سم بوتولیسم قوی ترین و کشنده ترین سم میکروبی است و کمترین مقدار کشنده آن یعنی MLD آن یک میلی گرم برای کشتن ده ها میلیون موش آزمایشگاهی است و درجه بعدی سم کزاز و دیفتری قرار دارند. عامل بوتولیسم یک باکتری باسیلی سپوردار بی هوازی است که کلستریدیوم بوتولینوم نام دارد. سم این میکروب در کنسروها به وجود می آید ولی در عسل و کشک هم دیده شده است. در صورتی که استنشاق شود  LD۵۰آن ۱-۳ نانوگرم در کیلوگرم است. تتراتوکسین ها LD۵۰ ۱۰۰۰ نانو گرم در کیلوگرم دارند که به قدرت بوتولیسم نزدیک است که سم کزاز است. می دانیم در رفع چین و چروک صورت، درمان بی اختیاری، استرابیسم و در تخفیف دردهای میگرن از بوتاکس استفاده می شود که تزریق سم بسیار ضعیف شده بوتولیسم است. ضعیف کردن قدرت سم با تخمیر نو آن صورت می گیرد که تزریق مقدار کم آن زیر پوست خطری ندارد. گاهی هم از سم گونه های دیگری از باکتری جنس بوتولینوم که بسیار ضعیف تر هستند استفاده می کنند. غیر از سم بوتولیسم  برخی توکسین های دیگر هم اثرات مفید دارند. مثل تتراتوکسین که بالقوه ضد درد است. می بینیم که در طبیعت هر ماده ای می تواند هم خوب و هم بد باشد. به عبارت دیگر هرگل خوشبو و زیبایی خاری هم دارد.

در خاتمه این که سم بسیاری از میکرب ها در ایجاد مسمومیت های غذایی دخالت دارند.

دکتر خسرو نیستانی متخصص علوم آزمایشگاهی