قبل از آن که وارد بحث سیر تاریخی درمان میگرن و شرح خصوصیات و علائم و عوارض آن شویم بد نیست بدانیم یکی از مهم ترین و مشهورترین افرادی که به این بیماری مبتلا بوده اند توماس جفرسن رئیس جمهور حدود دو قرن قبل آمریکاست. این مرد ۶۳ ساله با داشتن آن مسئولیت بزرگ، سخت درگیر این بیماری بود به طوری که توان انجام کارش را از دست داده بود و سردردهای وحشتناک میگرن او را ناتوان کرده بود.
او سراسر دوران بلوغ خود را با مشکلات حاصل از این بیماری گذرانده بود و حالا در سن ۶۳ سالگی در مقام ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا در وضعیت مرحله وسط حمله میگرن قرار داشت. او در نامه ای به دوستش می نویسد “سخت گرفتار هستم، فقط صبح ها چند دقیقه ای می توانم بخوانم، بنویسم و فکر کنم”، بعد از این زمان کوتاه خودش را تا شب در اتاق تاریکی محبوس می کرد. اوایل بهار ۱۸۰۷ در خلال دوره دوم ریاست جمهوری خود هر بعدازظهر با بزرگترین ناتوانی های عصبی دنیا درگیر بود. نمی دانست این سردردش را چه بنامد. امروزه دو قرن بعد از توماس جفرسن در همان کشوری که او رئیس جمهورش بود ۳۶ میلیون نفر از میگرن رنج می برند و در چنگال دردی اسیرند که حدود دویست سال قبل رئیس جمهورشان آن را تحمل کرده بود. در آن زمان آن را با معجونی از دم کرده پوست یک درخت که دارای کینین (گنه گنه) بود درمان می کردند و به استفاده از انواع درمان ها دست می زدند، داروهای قلبی را امتحان می کردند، حتی به یوگا و درمان های گیاهی هم پناه می بردند، گیج و مبهوت بودند که چه باید بکنند، بعد توجه کردند برای این که بتوانند میگرن را درمان کنند باید علت بیماری را بشناسند تا در درمان آن موفقیت داشته باشند.
امروزه در تاریخ، کنجکاوی در مورد میگرن، فصل جدیدی گشوده است. متخصصان اغلب باور دارند که یک حساسیت فوق العاده سیستم اعصاب می تواند موجب درد بشود و به دنبال این نظریه دنبال آزمایش نهایی داروهایی هستند که موجب آرام کردن فعالیت بیش از حد سلول های عصبی بشوند. به علاوه در پی طراحی و ساخت داروهایی هستند که بتوانند قبل از شروع این سردردهای فلج کننده مانع ایجاد آنها بشوند و از بروز آنها پیشگیری کنند.
دیوید دادیک پزشک متخصص اعصاب از مایو کلینیک در آریزونا و رئیس سابق مؤسسه بین المللی سردرد می گوید: اگر کار به نتیجه برسد و نتیجه بررسی اخیر روی داروی مورد نظر مثبت باشد، میلیون ها سردرد دیگر اتفاق نخواهد افتاد. دنبال الگویی هستیم که میگرن را چگونه درمان کنیم.
امروزه داروهای اختصاصی برای درمان میگرن وجود دارند که سردرد را پس از شروع متوقف می کنند، اما هدف مقدس پزشک و بیمار هر دو پیشگیری است. امروزه ۷۳۰ میلیون نفر در سراسر دنیا مبتلا به میگرن هستند. در میگرن دوره سردردها از چهار ساعت تا هفتاد و دو ساعت طول می کشد و حدود ۱۴ روز یا کمتر در هر ماه اتفاق می افتد. کسانی که به شکل مزمن آن مبتلا هستند هشت درصدشان ۱۵ روز و حتی بیشتر در هر ماه گرفتار سردرد هستند و بیماری در جوامع به صورت تک گیر است. حمله ها اغلب با خستگی، تغییرات حالت شخصی، حالت تهوع و نشانه هایی دیگر آغاز می شوند. حدود ۳۰درصد مبتلایان به میگرن اختلالات بینایی دارند که به صورت تشعشع نورانی و برق زدن در چشم است و Auras نام دارد. این اختلال در چشم قبل از ضربه سردرد ایجاد می شود.
مجموع هزینه ی صدمه ی اقتصادی میگرن شامل مخارج مستقیم دارو و درمان و هزینه غیرمستقیم روزهای بیکار شدن بیمار در ایالات متحده آمریکا ۱۷ بیلیون دلار در سال است.
از نظر تاریخچه این بیماری آن طور که در مستندات تاریخی دیده می شود، بیماری از پنج هزار سال قبل وجود داشته است و اولین مدرک آن در مستندات بابلی های قدیم موجود است.
درمان ها در آن زمان دو دسته بوده اند یک دسته در جهت تکامل و بهبود و یک دسته هم خرافاتی، مسخره و مضحک بوده اند؛ چیزهایی شبیه خون گیری به قصد درمان (فصد)، سوراخ کردن جمجمه با متّه، داغ کردن جمجمه تراشیده شده با یک قطعه آهن داغ در دوره یونانی ـ رومی بوده است. ظاهراً این گونه درمان های مسخره تا قرن دهم نیز کشیده شده اند. در این زمان علی ابن عیسی که چشم پزشک بوده است توصیه می کند یک موش کور مرده را به سر ببندند. در قرن نوزدهم استفاده از الکتریسته در پزشکی رایج شد و بیماران میگرنی هم تحت این درمان ها قرار گرفتند که این روش زیر و بم های فراوان داشته است. یکی از این اختراعات جدید حمام هیدروالکتریکی بود که پایه آن بر ارتباط لوله آب به الکتریسته بود.
در اوایل قرن بیستم توجه پزشکان درمانگر به نقش مویرگ های خونی در ایجاد میگرن جلب شد که علت این جلب توجه نبض قوی سرخرگ گیجگاهی بود و مبتلایان به میگرن شرح می دادند که وقتی از فشار سردرد خلاص می شوند از فشار سرخرگ کاروتید هم راحت می شوند، با این علائم تصور شد علت بیماری گشاد شدن (وازو دیلاتاسیون) باشد و شاید درمان آن تجویز داروهای انقباض رگ ها باشد. در خلال سال های دهه ۱۹۳۰ با چاپ مقاله ای در مورد استفاده از تارترات ارگوتامین که از نظر شیمیایی یک آلکالوئید است به این داروها توجه شد که متأسفانه عوارض جانبی بسیاری دارد مانند استفراغ و معتاد شدن به این دارو.
البته این دارو که روی قبض و بسط [M1] مویرگی عمل می کند توانست حمله میگرن را در برخی بیماران متوقف کند، اما اگر گشادی مویرگ های مغزی قسمتی از معمای میگرن باشد، قطعاً تنها عامل رنج و عذاب میگرن نیست.
در سال های دهه ۱۹۷۰ بیماران قلبی که میگرن هم داشتند به پزشکان خود گفتند که داروهای بتابلوکر که برای قلب خود مصرف می کردند از تناوب حملات میگرنی آنها کاسته است. افرادی هم برای افسردگی و صرع داروی خاص مصرف می کردند و کسانی که برای پوست خود بوتاکس کرده بودند اظهار رضایت می کردند و می گفتند میگرن آنها بهتر شده است.
با توجه به این گزارشات پزشکان شروع کردند به استفاده از این داروها برای درمان میگرن و چون این داروها مربوط به بیماری های دیگری هستند، وقتی که برای میگرن مصرف می شوند “داروهای قرضی و عاریتی” نام گرفتند و اخیراً پنج مورد از آنها به وسیله FDA تأئید شده اند. هنوز به طور کامل معلوم نشده این داروها به درمان میگرن کمک می کنند که البته این “داروهای قرضی” فقط روی ۴۵ درصد بیماران میگرنی اثر دارند.
دادیک می گوید: شاید این داروها روی سطوح مغز و پایه مغز عمل می کنند و موجب کم شدن قابلیت تحریک کورتکس می شوند و روی راه های انتقال درد اثر دارند.
اولین داروهای اختصاصی میگرن تریپتان ها هستند که در سال های ۱۹۹۰ معرفی شدند. ریچارد لیپتون رئیس مرکز سردرد Montefiore شهر نیویورک می گوید: تریپتان ها در جواب ایده قدیمی گشاد شدن مویرگ های خونی مغز معرفی شده اند و قرار است بتوانند جلوی آن را بگیرند.
مطالعه روی داروها نشان می دهد آنها علائم عبور درد را مختل می کنند و انقباض مویرگ ها ضرورتی ندارد و بیان آن کنایه آمیز و به صورت طعنه است. لیپتون می گوید: مهم این ا ست که در هر صورت و به هر دلیل این داروها اثر دارند. یک بررسی روی ۱۳۳ نفر تحت درمان تریپتان ها نشان داده است که سردرد آنها پس از دو ساعت در ۴۲ تا ۷۶ درصد آنها رفع شده و این گروه پیشگامان درمان قابل قبول برای میلیون ها نفر هستند.
Peter Goadsby متخصص اعصاب مرکز سردرد در دانشگاه سانفرانسیسکوی کالیفرنیا می گوید در هر صورت این داروها متجاوز از ۳۰ سال است که جلوی میگرن را می گیرند و رویاهای ما تحقق پیدا کرده است.
“گاسبی” در سال های ۱۹۸۰ روی سیستم عصب سه قلو که مدت ها به عنوان اولین راه درد در مغز شناخته شده بود متمرکز شد و مشکوک شد که میگرن کار خود را از این راه انجام می دهد.
مطالعه روی حیوانات نشان داده است که در شاخه هایی از عصب که از قسمت عقب مغز خارج می شوند و به قسمت های مختلف سر و صورت می روند سلول های بیش فعال به هر نور، به صداها و بوها با آزادکردن مواد شیمایی که درد را عبور می دهند جواب می دهند و موجب ایجاد میگرن می شوند. حساسیتِ بالارفته یا “بیش فعالی” این سلول ها ممکن است به ارث رسیده باشد. هشتاد درصد کسانی که از میگرن رنج می برند سابقه خانوادگی این اختلال را دارند. تلاش گاسبی در این زمینه که در اولین مقاله اش در سال ۱۹۸۸ آن را منتشر کرد، باعث شد که سایر محققان شامل دادیک به این تلاش بپیوندند. هدف آنها این است که راهی برای بستن علائم درد پیدا کنند. یکی از مواد شیمیایی که به مقدار زیاد در خون افراد مورد بررسی در میگرن پیدا شده کلسی تونین پپتید وابسته به ژن است که به اختصار (CGRP) گفته می شود و یک انتقال دهنده عصبی است که از یک سلول عصبی آزاد می شود و سلول بعدی را فعال می کند و در خلال یک حمله به این کیفیت پیش می رود. صفر کردن مقدار (CGRP) مشکل است. با پیشرفت توان مهندسان بیوتکنولوژی در کنترل و طراحی، طراحی پروتئین ها پیشرفت می کند. چند شرکت دارویی جنگ با میگرن را با آنتی بادی های تک تبار (مونوکلونال) توسعه داده اند. این پروتئین ها که محکم با (CGRP) پیوند دارند، ملکول ها و گیرنده های آن ها در سلول های عصب سه قلو است.
دادیک می گوید: داروهای جدید موشک های دقیق تنظیم شده هستند که مستقیم به طرف هدفشان می روند. این را که داروهای میگرن چگونه عمل می کنند و اختصاصی بودن آنها را، مدیون دادیک، گاسبی و سایر محققین هستیم.
در دو آزمایش کنترل شده با دارونما که روی ۳۸۰ نفر مبتلایان به میگرن شدید که ۱۴ روز هم در ماه حمله ی میگرنی داشتند، انجام شده نشان داد که تجویز یک دوز تنها از یک داروی (CGRP) در روزهای سردرد به میزان۶۰ درصد کاست (۶۳ درصد در یک بررسی و ۶۶ درصد در بررسی دوم).
در نوامبر ۲۰۱۷ در نشریه “نیوانگلند جورنال آو مدیسین” فاز ۳ آزمایشات کلینیکی دو دارو و اثر آنها تأیید شد. داروهای Erenumab و Fremanezumab روی ۱۳۹۵ نفر که به وضوح حمله میگرنی آنها کم شده بود نشان می داد اثر خوبی دارند. داروهای (CGRP) که تزریقی تجویز شده بودند در جلوگیری از بیماری بهتر عمل کردند و نسبت به “داروهای قرضی” که عوارض جانبی متعددی دارند بسیار بی خطر تر و بهتر بودند. TMS یک داروی غیر تهاجمی تغییر دادن راه فعالیت سلول عصبی است.
لیپتون می گوید: با TMS نتایج بسیار خوبی گرفته است. او برخی بیماران را برای عمل جراحی معرفی کرد که تجربه ناامید کننده ای بوده است و آن را توصیه نمی کند. به هر صورت علت بیماری به عصب سه قلو نسبت داده می شود. منشأ این سلول های “بیش فعال” هنوز نامعلوم و به صورت یک راز و معما است.
گاسبی می گوید “طبیعت آنچه به شما به ارث رسیده چیست؟ او می پرسد وقتی که میگرن به شما به ارث رسیده، چرا شما؟ چرا من نه؟ اگر محققان ژنتیک وضعیت ژنتیکی میگرن را روشن کنند سردرد دوره ای توماس جفرسن ممکن است درک دردناک امروزی خود را از دست بدهد و درباره آن طور دیگری فکر کنیم.
*دکتر خسرو نیستانی متخصص علوم آزمایشگاهی
[M1]چک شود
