تئاتر مستند روایی
جمعه ۱۴ ژوئن آخرین اجرای نمایش “کوک، کول و کوله” از شعله پاکروان – بعد از اجراهای متعددش در شهرهای هایدلبرگ، کلن و هامبورگ- در برلین بود، و به گفتهِ خودش بر زمین گذاردن بار(کوله) از کول(دوش) اش تا شاید بتواند بعد از این همه مصیبت نفسی تازه کند؛ و امیدوارم برای راهی در پیش.
با کوله بارش و چتری در دست از ته سالن، از بین تماشاچیان و در حال روایت وارد صحنه شد. کوله‌باری که خاطرات ۲۷ زن، ۲۷ مادر داغدیده را که فرزندانشان هرکدام به علتی و به نحوی به دست حکومت اسلامی کشته شده بودند و این داغ همچنان قلبشان را می‌سوزاند – و این را شعله پاکروان که خود یکی از این داغ دیدگان است، در طول نمایش دو ساعته اش بارها گوشزد می‌کند-، با خود بر کول اش میکشاند.
شعله پاکروان، کارگردان، نویسنده و بازیگر تئاتر و فارغ‌التحصیل تئاتر از دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران (در سال۱۳۷۱) است.
او از ابتدا خیلی ساده و روان – که ویژگی خاص این نمایش روایی موفقی ست که نه تنها قلب‌ها را نشانه می‌گیرد، بلکه فکر و ذهن تماشاچی را هم چکش‌وار هدف قرار می‌دهد -، شروع می‌کند به گفتن از تئاتر، شکسپیر، هاملت و از بودن و نبودن و آن را خیلی زیبا، نرم و روان پیوند می زند به روایت بودن و نبودن و داستان خود و ۲۷ زن دیگر را که نشانی از ۲۷ سال زندگی دخترش “ریحانه جباری” ست در هنگام اعدامش.
او از زبان این مادران داستان اعدام شدگانی را که ما همچنان و شاید هر روز از طریق دنیای مجازی می شنویم و آن‌قدر گوش هایمان از آنها پر است که برایمان عادی شده و شاید دیگر گوش و حوصله ای برای شنیدنش نمانده و دارد به دست فراموشی سپرده می‌شود را با حالتی روایی- نمایشی چنان تعریف می‌کند که به عمیق ترین و هنرمندانه ترین نوع ممکن ما را از خواب فراموشی می‌پراند به بیداری شومی که همچنان ادامه دارد.
شعله پاکروان که به گفته خودش بعد از اعدام دخترش ریحانه جباری به جرم قتل کسی که گفته می‌شود از مأمورین اطلاعاتی بوده – طبق کیفرخواست به جرم قتل عمد و به گفته‌ی خود ریحانه در دفاع از خود، در برابر تجاوز مقتول- در سفرهای دور و درازش در سراسر ایران و گفتگو با مادران داغ دیده ای که با تئوری ای که خود بدان رسیده، آنها را “مادرانی با حس دلتنگی و فقدان” نامگذاری کرده، داستان این درد مشترک را در کوله بارش ریخته و آنها را به هم کوک زده و از این داستان‌ها چنان نمایشی گیرا و تأثیرگذار – بی آن که شعارهای دهن پرکن توخالی بدهد – ساخته، که آدم را در تمام طول اجرا با خود میکشاند به دنیا و درد و رنج این مادران و به عمق فاجعه ای که با قوانین کهنه، پوسیده و متحجر بیش از هزار و پانصد سال پیش، دارند بر سر ملتی آوار می‌کنند. او با این نمایش، چنان تماشاگر را درگیر می‌کند که همزمان با دردی که در دل و جانش می‌پیچاند، خشمی در دلش می‌نشاند، که او را جاکن کرده و این سئوال همیشگی را که خیلی اوقات فراموشش می کنیم، شفاف و روشن در برابر دیدگانمان می‌گذارد، که چه باید کرد؟ پرسشی که ما را به اندیشیدن وامی‌دارد، به دنبال راه چاره‌ای شاید.
هنر روایت که با بازیگری فوق‌ا‌لعاده‌اش درهم تنیده، و با ساده‌ترین و مؤثرترین عنصرهای تئاتری همراه است، اجرا را در ضمن سنگینی و تلخی محتوا، نه تنها خسته کننده نمی‌کند، بلکه آدم را میخکوب خود می‌کند.
او داستان درد و رنج و بی‌چارگی این 27 زن را و حس فقدان جگرگوشه هایشان را گاه با خنده و گاه با فریادی از ته دل و گاه آرام و بی صدا و از ته وجودش، هر کدام با روسری ای به رنگ و شکل و حال آن زن، ماهرانه خود به تنهایی نمایش می‌دهد؛ روسری‌هایی را که از کوله اش بیرون آورده – و به گفته‌ی خانم پاکروان در گفتگویی که با او داشتم، تقریبن همه از آن دخترش ریحانه بوده و بیشترشان را در ساکی که طبق معمول، بعد از اعدام به خانواده‌های‌شان می‌دهند، تحویل گرفته؛ روسری‌هایی که یکی یکی با بر سرکردنشان، به آنها جان می‌بخشد و می‌شوند شخصیت آن مادر که داستان از دست دادن فرزندش را بازگو می‌کند و هرکدام را به نحوی و شیوه ای دیگر و از زاویه ای دیگر. و در آخر با برداشتن روسری از سرش و گره زدن آن به دسته‌ی چتری باز که آن را واژگونه بر صحنه گذاشته، با آن مادر خداحافظی می‌کند و گاه دلتنگی اش را نیز از دوری آن همدرد، با بیانی ساده در کلمه یا جمله ای کوتاه می‌ریزد، و می رود به سراغ مادری دیگر و بینابین این قصه‌ها نقبی می‌زند به داستان خود و دخترش؛ خاطراتی حک شده در تمام هستی اش که تکه تکه از ته وجودش مثل تکه ای از پازل سر برمی‌کشد و همچنان که قلبش را هنوز می‌سوزاند، بدون و آه و ناله ای، به نمایشی خلاق بدل می‌شود که تماشاچیان را می‌برد به قلب واقعه که فاجعه ای ست همه گیر در هر قشر و طبقه و ما را پرت می‌کند به بحران‌ها و فجایع مختلف اجتماعی.
متنی بسیار ساده، روان و درضمن از نظر ادبی و نمایشی بسیار زیبا و گیرا با پل زدن‌های به جا و شخصیت پردازی فوق‌العاده قوی که با بازی بسیار قوی و مسلط خود در نقش‌های گوناگون این زنان و روایت خودش در پیوندهای پیچ درپیچ، گذری دارد از روزهای واقعه و بعد از آن، گذری پرسش‌گونه و دردناک از حس این مادران در لحظات غیرقابل تحملی که بر آنان گذشته و می‌گذرد و با این گذرها نگاهی دارد به تمام معضل‌های اجتماعی مثل: اعتیاد، کودکان کار، کودکان و زنان بی‌سرپرست و ول شده به حال خودشان در حاشیه ی جامعه، دختران و زنانی که مورد سوء استفاده‌ی جنسی بخصوص حاکمان و مأمورینشان قرار می‌گیرند و کلّن وضعیت زنان و قوانینی ضد زن و یا قانونی مثل قانون قصاص که شعله مدام در روایاتش از این زنان، تکرار می‌کند که این قوانین تنها برای ما مردم زیر سلطه است و نه برای حاکمان.
از ابتدا در صحنه ما یک میز و یک صندلی می‌بینیم در یک طرف صحنه، با چتری که باز می‌شود و بعد وارونه بر صحنه گذاشته می‌شود تا تمام زنان – که با روسری‌های رنگین نمایندگی می‌شوند- را در خود جا دهد و در آخرین صحنه با برداشتن این چتر همراه با روسری‌های آویزان شده‌ی زیر چتر که خود یادآور طناب دار است، خودِ شعله‌ی پاکروان را نیز که یکی از همین زنان دردمند است، در بر بگیرد و با آنها یکی شود؛ انگار که این مادران هم همراه با فرزندانشان که سربدار شدند، بر دار کشیده شدند.
لازم است درست درهمین جا خلاف دوستی که معتقد بود شعله پاکروان با این کارش خواسته جرم جنایی دخترش را به نوعی سیاسی جلوه دهد، باید بگویم یکی از ویژگی های دیگر و خوب این نمایش، همین اتفاقن گوناگون بودن جرم‌هاست که با نشان دادنشان مشکلاتی را که مردم با آن درگیرند نشان می‌دهد و همه در این روزگار به نوعی برمی‌گردد به سیاست و بخصوص زنانی که در مقابل این قوانین مرد- پدرسالار می‌ایستند و از حیثیتشان دفاع می‌کنند، جرمشان – که اگر دفاع از حیثیت خود، جرم باشد- کاملن جنبه ی سیاسی دارد. و از همه گذشته، درد مشترک مادرانی را نشان می‌دهد که همه به نوعی قربانی این جامعه و قوانین ناعادلانه اش هستند.
در طرف دیگر صحنه دو نوازنده با سه‌تار، گیتار، تنبور و تار بر صندلی نشسته اند، که گاه با جمله ای از بازیگر و یا آوازی – با صدای دلنشینش- که پلی می‌شود به یک ریتم ساده و کوتاه و گیرا برای نوازندگان تا او را همراهی کنند؛ و ای کاش این همراهی بیشتر می‌بود، چرا که نه تنها صحنه را گیراتر می‌کرد، بلکه شاید کمی از بار سنگین متن که حالا نه تنها بر کول شعله، که بر کول همه‌ی ما تماشاگران نیز سنگینی می‌کند، را سبک تر می‌کرد.
من فکر می‌کنم شعله‌ی پاکروان با این کار، که خود به تنهایی همه ی بار نویسندگی، کارگردانی و بازیگری را به عهده داشت، و نقشش را در هر زمینه به بهترین شکلش ایفا کرد، به نوعی خالق و مبتکر نوعی تئاتر مستند روایی است که با نقب زدن به معضلات مختلف اجتماعی در زیباترین وجه هنری و ادبی خود، نمایشی را آفرید که در نهایت مانیفستی ست “علیه اعدام” در درجه‌ی اول، و همچنین “علیه فراموشی”. و با قالب هنرمندانه ی خود نه تنها جان باختگان را که مادران داغ دیده را نیز از “به دست فراموشی سپرده شدن” بدرآورد و برای همیشه در ادبیات و هنر ما زنده نگه داشت.
داستان‌های ساده ای را که دیگر تنها اخبار فلان اعدام و کشتار نیست، بلکه داستان درد و بدبختی‌های یک ملت است که زیر سلطه ی ظلم و ظالم کمرش خم شده، داستان به قهقرا بردن حیثیت انسانی به دست حاکمان و جباران است، داستان…
او در واقع با این کار درخشانش دخترش را و فرزندان به خاک و خون کشیده ی این ملت را با نمایش عمیق و هنرمندانه اش جاودان کرد. و یک هنرمند، یک مادر چه می‌تواند بکند بالاتر از این؟
