این مطلب نقدی است بر نوشته ی آقای مصطفی عزیزی با عنوان “پیرایش زبان پارسی خدمت یا خیانت؟” که در شهروند شماره ۱۳۸۴ مورخ سوم می ۲۰۱۲  چاپ شده بود.

“زبان تنها شرط و تنها عامل موثر در فعالیت های عالی ذهن چون تفکر نیست ولی شاید مهمترین عامل باشد. تفکر بدون استفاده از زبان ممکن است ولی این تفکر بسیار ابتدایی است و قدرت تجرید در آن بسیار ضعیف است تا آنجا که شاید نتوان بر آن نام تفکر اطلاق کرد، ولی به هرحال فعالیت های ذهنی از نوع تفکر بدون زبان نیز صورت می گیرد.”

پیشگفتار بالا از کتاب زبان و تفکر نوشته ی آقای دکتر محمدرضا باطنی است. کنکاش ها نشان داده است کسانی که توانایی گفتار را از دست داده اند می توانند بیاندیشند بنابراین صددرصد نمی توان گفت که بدون زبان اندیشه امکان ندارد. با آگاهی به این که رابطه اندیشه و زبان هنوز به گونه ی کامل حل نشده، لذا از این گفتمان می گذریم، می پردازیم به پیرایش زبان. در تعریف زبان ما می گوییم:

زبان یک دستگاه اجتماعی بسیار پیچیده ای است که از نشانه ها (علائم) آوایی قراردادی ساخته شده که میان آوا و معنی رابطه ایجاد کند. مانند مداد (medad) در فارسی از آواهای قراردادی m,e,d,a,d درست شده است یا چون این علائم قراردادی است به این جهت در انگلیسی آن را pencil و یا در فرانسه آن را crayon می نویسند و می خوانند.

علائم قراردادی زبان گفتاری و نوشتاری شامل واکه ها (vowels) و همخوان ها (consonants) می باشند که شکل و تعداد آنها در هر زبانی متفاوت است. نتیجه این که افراد می توانند این علائم را با توجه به زمان، مکان و سایر شرایط تغییر دهند، به این دلیل است که می گویند زبان یک پدیده زنده است که دائماً در حال دگرگونی است. سال های سال مردم ایران واژه سلام را به کار برده و شعرای بزرگ هم این واژه را در شعرها و نوشته هایشان وارد کرده اند، ولی اکنون مردم به جای سلام درود می گویند و این واژه هم در میان مردم جا افتاده است. حالا چه عیبی دارد به جای سلام درود بگوییم آیا از بزرگی و شکوه اشعار فردوسی، سعدی، حافظ و… کاسته می شود؟

از زمان فردوسی تاکنون صدها واژه عربی که در آثار بزرگان ادب به کار رفته امروز در گفتار و نوشته های مردم اثری از آنها نیست ولی مردم هنوز شاهنامه یا دیوان سعدی و حافظ را می خوانند، اگر تلفظ و یا معنی بعضی از واژها را نمی فهمند به فرهنگ ها مراجعه می کنند. اکنون مردم به جای بلدّیه شهرداری یا به جای روز توّلد زادروز و یا به جای مبارک، شادباش به کار می برند، مگر اتفاق افتاده که باعث از بین رفتن آثار ادبی گذشتگان شود. بیشتر غزل ها و سروده های شهریار به سبک نو بوده و از واژه های مردمی استفاده کرده است و می گوید اگر حافظ هم در این عصر زندگی می کرد با زبان عادی مردم غزل می سرود. استاد شهریار درباره سرودهایش می گوید:”این زندگی ما، زبان ما، در نحوه انتقال اندیشه ماست؛ چرا به تصنع واژه های عجیب و مهجور را در شعر بنشانیم. اما عده ای هنوز شعر را برای حفظ در صندوقچه تعبیرات ادبی می خواهند نه در رابطه با مردم. من در شعرم آن چه را با زندگی ام سروکار داشته می آورم و این تکلیف را نمی پذیرم که حتماً واژه های پدر و مادردار ادبی عهد بوق را در غزل بنشانم”

مسئله مهم این است وقتی ما به قدر کافی واژه داریم که خواسته های ما را برای بیان کارهای روزمره برآورده می کند چرا از زبان های دیگری مانند عربی استفاده کنیم “پارسی را پاس بداریم” به کوشش حسین اقوامی (آزاد) در دسترس ایرانیان گذاشته شده است بیش از ۲۰۰۰ واژه فارسی در برابر واژه های خارجی است و از همه ایرانیان خواسته شده که آنها را در گفتار و نوشته های خودشان به کار ببرند و این کاریست که اولین بار زنده یاد احمد کسروی شروع کرد و در نشریه ی پرچم سال ۱۳۲۲ چاپ دوم حدود ۸۳۸ واژه در برابر واژه های عربی نوشت و اکنون بیشتر از آن واژه ها استفاده می شود.

باید یادآوری کنم که زبان شناسان هیچ گونه تعصبی ندارند که تمام واژه های عربی از زبان فارسی برداشته شود و یا عربی در ایران تدریس نشود. برای روشن شدن این نکته بهتر است نوشته زنده یاد استاد دکتر محمد مقدم بنیانگذار گروه زبان شناسی در دانشگاه تهران را در اینجا نقل کنم:”گذشته از این که ریشه های زبان عربی را گرفته از زبان های ایرانی می دانیم و بنابراین آنها را از فارسی جدا نمی شناسیم، نمی گوییم که باید مثلاً واژه های هوا، وقت، وصل، فصل، مرکز، عطر، عشق، نقش یا سحر را ناگهان از فارسی بیرون بریزیم. این واژه ها که همه ریشه ایرانی دارند و کم و بیش صورت ایرانی خود را نگاه داشته اند آسیبی به یکدست بودن زبان فارسی نمی زنند ولی واژه های تهویه، موقت، متصل، منفصل، متمرکز، معطر، معشوقه، منقوش یا مسحور که فرآورده های دستگاه صرف عربی هستند با ساختمان واژه های فارسی هم آهنگ و سازگار نیستند نباید باری بر دوش زبان ساده فارسی بشوند.”

برخی از مردم ایراد می گیرند که بعضی از واژه ها جا نیفتاده و مردم به کار نمی برند. جا افتادن یک واژه در عموم مردم، بستگی به کاربرد آن دارد؛ وقتی واژه ای در رادیو تلویزیون گفته شد و در وسایل ارتباط جمعی مانند تبلیغات و اعلانات و همچنین روزنامه ها و مجلات نوشته شد به مرور زمان مردم به واژه های جدید آشنا شده و آنها را به کار خواهند بست.

ahadhabibnia@yahoo.com