سیاستمداری که سه ماه پس از انقلاب رسما اعلام کرد “امروز اسلام نه قابل عمل است، نه مفید است و نه ممکن”
حسن نزیه، از فعالان و مبارزان نهضت ملی ایران، هوادار و همراه وفادار دکتر محمد مصدق، رئیس کانون وکلای دادگستری و نخستین رئیس شرکت ملی نفت ایران پس از انقلاب اسلامی روز جمعه گذشته (۲۴ شهریور) در سن ۹۱ سالگی در پاریس درگذشت.
حسن نزیه
در میان چهره‌های مخالف و مبارز دوران پیش از انقلاب و نقش‌آفرینان نخستین ماه های پس از انقلاب نام حسن نزیه به یقین از جمله نام های ماندگار باقی خواهد ماند. تفکر و اندیشه شفاف و همه فهم، کم گویی و صراحت بیان را می‌توان از جمله مهمترین ویژگی‌های شخصیتی او ذکر کرد. حسن نزیه چه در دوران حضور فعال در دولت موقت مهندس مهدی بازرگان، به عنوان نخستین رئیس شرکت ملی نفت ایران و چه در طول سال های طولانی تبعید، دستکم تا زمانی که بیماری هنوز امکان ابراز نظر و واکنش نسبت به مسائل سیاسی و جاری ایران را از او نگرفته بود، همیشه عمدتا به دوگونه داوری می‌شد. اگر بخش بزرگی از چهره‌های سیاسی تاریخ معاصر ایران هنوز در نظر دوستدارانشان قهرمان و شخصی به دور از عیب و خطا، و در نظر مخالفان دشمن و خائن بی چون و چرا و نابخشودنی تلقی می‌شوند، حسن نزیه را شاید بتوان از میان آنان جدا کرد. گروهی به صرف مخالفت و مبارزه او با رژیم پیش از انقلاب و مشارکت و قبول مسئولیت در دولت موقت، وی را از بانیان جمهوری اسلامی و تبعات آن می‌دانستند و می‌دانند. گروهی دیگر اما با شناخت نزدیک از شیوه زندگی و افکار و فعالیت‌های مبارزاتی‌اش، وی را نه قهرمان و بری از هرگونه خطا، بلکه سیاستمداری شجاع، واقع بین، مسئول و تابع اخلاق تلقی می‌کنند.
حسن نزیه از جمله فعالان سیاسی پرسابقه و صاحب نام تاریخ معاصر ایران بود که نه خود کتابی درباره زندگی و خاطراتش نوشت و نه کسی برای او دست به چنین کاری زده است. اما چهره واقعی او را به راحتی می‌توان با مروری در مطالب نشریات و اظهارات روحانیونی که در دوران حکومت موقت به مخالفت شدید با وی پرداختند و موجب کناره گیری وی از دولت و تبعیدش به خارج از کشور شدند، ترسیم کرد.
مخالفت علنی و صریح او با روحانیون و روش های اعمال قدرت و سرکوب مخالفان و منتقدان در نخستین ماه های پس از انقلاب، و واکنش ها و تهدیدهای جدی و گسترده علیه او سوژه داغ نشریات آن دوران بود. به عنوان نمونه نزیه در آذرماه ۱۳۵۸ در پیامی که به مردم آذربایجان فرستاد و در شماره ۱۸ روزنامه خلق مسلمان به چاپ رسیده است به صراحت می‌نویسد: ” باید به صراحت یادآوری بکنم که قانون اساسی مصوب مجلس تحمیلی به اصطلاح خبرگان اساسا باطل بوده و فاقد اعتبار است و به همین مناسبت دولت موقت انقلاب انحلال همان مجلس را دوماه قبل تصویب نمود که متاسفانه از اجرای این تصویبنامه جلوگیری شد”.
سخنرانی نزیه در خرداد ۵۸ در سمینار وکلای دادگستری را می‌توان از تندترین و جنجالی‌ترین اعتراض‌های او به سلطه روحانیون بر امور جاری کشور دانست. نزیه در این سخنرانی می‌گوید:”بعضی تصور می‌کنند تمام مسائل سیاسی و اقتصادی و قضایی را می‌توانیم در قالب اسلام بسازیم. در حالی که امروز اسلام نه قابل عمل است. نه مفید است و نه ممکن”. موج مخالفت‌های همه جانبه از سوی روحانیون حاضر در بدنه قدرت سیاسی پس از انتشار این نطق غیرقابل پیش بینی بود. تا جایی که چند ماه بعد در اسفند سال ۵۸، حجت الاسلام سید علی خامنه‌ای (رهبر کنونی جمهوری اسلامی) در جریان یک سخنرانی به مناسبت ماه رمضان در مشهد، که متن آن در روزنامه جمهوری اسلامی ۲۵ اسفند ۱۳۵۸ منتشر شده، بخش مهمی از سخنان خود را به “جریان” نزیه اختصاص می‌دهد و می‌گوید:” از اول انقلاب دشمنانی شروع کردند کاری کنند که جمهوری اسلامی اگر نام اسلام هم روی آن می‌ماند اما حقیقت اسلام در آن باقی نماند. اول از راه مقالات و نوشته‌ها و از راه نطق‌ها. دیدید که فردی به نام نزیه، که خود مسئولی از مسئولان مملکت بود، در یک اجتماعی در کانون وکلای دادگستری یا در یک اجتماع مشابه آن صریحا اعلام کرد که اسلام امروز قابل عمل نیست. نه مفید است و نه ممکن. اگر چه این حرف از طرف مسئولان هم مسلک خود او مورد تایید قرار گرفت، اما با اعتراض دکتر بهشتی روبرو شد که مشت محکم خود را بلند کرد و به دهان نزیه کوبید”.
کابینه مهندس بازرگان از راست عباس امیرانتظام معاون نخست وزیر، هاشم صباغیان وزیر کشور، حسن نزیه رئیس شرکت نفت و مهندس مهدی بازرگان
مخالفت علنی حسن نزیه با جنگ ایران و عراق، درست در آغاز آن جنگ، و مسئول دانستن آیت الله خمینی در تحریک برای آغاز جنگ را باید یکی دیگر از عوامل اساسی فشار و تهدید وی و فرار ناگزیر او به خارج از کشور دانست. در همان دوران در گفتگویی با مجله الحوادث می‌گوید:” این احمقانه ترین جنگی است که من در تمام عمرم دیده‌ام و مسئولیت آن قبل از همه بر گردن خمینی است. من شخصا خمینی را متهم به نابودی ایران می‌کنم و مسئولیت انهدام ایران را به وی نسبت می‌دهم”.
همچنین مخالفت شدید او با ماجرای گروگان گیری دیپلمات‌های آمریکایی در ایران و اظهار نظر صریح وی مبنی بر این که “گروگان‌گیری نه فقط مغایر با قوانین بین‌المللی است، بلکه تبعات اقتصادی درازمدت و جبران ناپذیری برای کشور خواهد داشت و تصویر ایران و ایرانیان را نزد جهانیان مخدوش و لکه دار خواهد کرد”، خط فکری و حساب خود را با بسیاری از دولتمردان آن دوره جدا کرد.
با چنین ابراز نظرهایی از سوی حسن نزیه در نخستین ماه های پس از انقلاب، و واکنش‌های تند روحانیون و مقامات حکومتی حضور او در دولت انقلاب چندماهی بیشتر دوام نیاورد و به سرعت به جمع نخستین مخالفان سرشناس و علنی جمهوری اسلامی پیوست. مدتی پس از کناره گیری از مقام ریاست شرکت ملی نفت هم به ناگزیر و به صورت مخفیانه از ایران گریخت و تا پایان عمر ساکن کشور فرانسه شد.
بیوگرافی حسن نزیه
حسن نزیه در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در تبریز به دنیا آمد. پدرش محمدعلی نزیه از بازرگانان مشروطه خواه آن شهر بود. نزیه نوه دکتر عبدالرحیم بهشتی(مشیر الاطبا) بود. نزیه در سال ۱۳۲۳ از دانشگاه تهران در رشته قضایی فارغ التحصیل شد و در سوئیس نیز در همین رشته دوره‌هایی را گذراند. در سال های پس از شهریور ۱۳۲۰ به جرگه هواداران دکتر محمد مصدق پیوست و از اعضای فعال نهضت مقاومت ملی به رهبری آیت الله زنجانی شد. نزیه همچنین از همکاران نشریه راه مصدق، ارگان مقاومت ملی بود. حسن نزیه در جریان محاکمه دکتر مصدق لایحه دفاعیه مفصلی برای او تهیه کرد که بخش‌هایی از آن مورد استفاده دکتر مصدق قرار گرفت.
وی در دوره پانزدهم کانون وکلا که متین دفتری ریاست آن‌را به عهده داشت، نایب رئیس کانون وکلا بود. در نخستین جلسه هیئت مدیره جدید کانون وکلای دادگستری، حسن نزیه با هشت رأی از دوازده نفر حاضر به عنوان رئیس کانون وکلا انتخاب شد.
* پی نوشت: نقل قول‌های این نوشته با استفاده از آرشیو بریده روزنامه‌های دوران انقلاب متعلق به مهندس سعید آقایی، از دوستان و یاران نزدیک زنده یاد حسن نزیه آورده شده است.
