شماره ۱۱۹۹ ـ پنجشنبه ۱۶ اکتبر ۲۰۰۸
بخش سوم
جشن پیروزی راستی بر کژی
جشن برداشت محصول و شکرگزاری
تقدیم به دکتر رضا مریدی
چگونگی برگزاری مراسم و جشن مهرگان
با بررسی آثار و مدارک باقی مانده از مورخان، بزرگان و دانشمندان ایرانی و غیرایرانی نظیر فردوسی، بیرونی، اسدی توسی، مورخان یونانی و رومی و دواوین اشعار شاعرانی همچون رودکی، فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی، ناصر خسرو، مسعود سعدسلمان و . . . می توان دریافت که جشن مهرگان از زمانهای گذشته تاکنون چگونه برگزار می شده است.
جشن مهرگان در گذشته
براساس اخبار و نوشته های یونانی ها و رومی ها، جشن “میترا کانا” در ایران باستان باشکوه تمام برگزار می شد. بنابه روایت کتسیاس (Katesias) یونانی، پزشک مخصوص اردشیر دوم، پادشاهان هخامنشی در روز جشن مهرگان، لباسهای ارغوانی گرانبها می پوشیدند و همراه با مردم در دسته های نوازندگان و خنیاگران در جشن همگانی شرکت می کردند.
بنابر تحقیق هرتسفلد، شاهان هخامنشی کاخی ویژه جهت برگزاری مراسم نوروز و مهرگان داشتند که این روزها نمایندگان طبقات مختلف مردم در آن کاخ بار یافته و پس از عرض تهنیت و تبریک مراسم احترامات مرسوم و اهدای هدایا صورت می گرفت.
ابوریحان بیرونی چگونگی برگزاری جشن مهرگان را چنین آورده است: “گویند مهر، نام خورشید است و در چنین روزی پدیدار گشته، از این رو نام مهرگان را به او نسبت داده اند. پادشاهان در این روز تاجی به شکل خورشید که در آن دایره مانند چرخ چسبیده بود بر سر می گذاشتند و میگویند که در این روز فریدون بر ضحاک دست یافت. چون در یک چنین روزی فرشتگان از آسمان به یاری فریدون پایین آمدند، لذا در جشن مهرگان به یاد آن روز در سرای پادشاهان، مردی دلیر می گماشتند و بامدادان به آواز بلند ندا می داد، ای فرشتگان به سوی دنیا بشتابید و جهان را از گزند اهریمنان برهانید.”
خلف تبریزی مولف فرهنگ برهان قاطع نیز ذکر کرده است: “و می گویند که اردشیر بابکان تاجی که بر آن صورت آفتاب نقش کرده بودند در این روز بر سر نهاد و بعد از او پادشاهان عجم نیز در این روز همچنان تاجی بر سر اولاد خود نهادندی و روغن “بان” که آن درختی است و میوه آن را “حسب البان” گویند به جهت تبرک بر بدن مالیدندی و اول کسی که در این روز نزدیک پادشاهان عجم آمدی، موبد موبدان و دانشمندان بودی و هفت خوان از میوه همچو ترنج، سیب، به، انار، عناب، انگور سفید و کنار با خود آوردندی. چه عقیده فارسیان آن است که در این روز از هر هفت میوه مذکور بخورند و روغن “بان” بر بدن بمالند و گلاب بپاشند و بر خود و دوستان خود بپاشند.”
شادروان دکتر ذبیح الله صفا، در مجله مهر شماره دهم سال نخست در این باره چنین آورده است:
“در روزهای مهرگان و نوروز پارسیان مشک و عنبر و عود هندی به یکدیگر می دادند و توده های مردم هر کدام به فراخور حال و توانایی و کار خود برای پادشاه پیشکش می آوردند و رسم و آئین و آداب جشن مهرگان همانند برگزاری در حد نوروز بوده است.”
پس از حمله ی اعراب و سقوط ساسانیان و مسائلی که در جامعه ایرانی پیش آمد، اعراب هر چه سعی کردند نتوانستند بسیاری از آداب و رسوم ایرانیان را محو و نابود کنند. به طوری که مراسم نوروز، مهرگان و سده در طول تاریخ ایران برگزار شده است. ابومسلم خراسانی، برمکیان و دولتمردان زمان عباسیان نیز در برگزاری جشن مهرگان پافشاری داشتند. خلفای عباسی به نوروز و مهرگان اهمیت ویژه ای می دادند و این دو جشن را با تشریفات ویژه ای برپا می داشتند.
از برگزاری جشن مهرگان در دوره ساسانیان و غزنویان آگاهی بیشتری در دست است. در اشعار فردوسی، عنصری، فرخی، و منوچهری وصف این جشن بسیار آمده است. مورخ شهیر ایرانی ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ بیهقی از برگزاری جشن مهرگان در زمان سلطان محمود و مسعود غزنوی که خود شاهد آن بود خبر می دهد:
“روز شنبه امیر (مسعود غزنوی) به جشن مهرگان بنشست و از آفاق مملکت هدیه ها در ساخته بودند پیش کش را، در آن وقت بیاوردند و اولیاء و حشم نیز بسیار چیز آوردند و شعرا شعر خواندند و صلت یافتند.”
“مجلسی ساخته بودند که مانند آن کسی یاد نداشت. . . مطربانِ سرایی و بیرونی دست به کار بردند و نشاطی برپا می شد که گفتی درین بقعت غم نماند که همه هزیمت شد. امیر شاعرانی را که بیگانه تر بودند بیست هزار درم فرمود. علوی زینبی را پنجاه هزار درم بر پیلی به خانه وی بردند و عنصری را هزار دینار دادند و مطربان و مسخرگان را سی هزار درم و . . . ”
جشن مهرگان در زمان حاضر
جشن مهرگان در زمان حاضر با آئین ها و مراسم زیبایی برگزار میشود. البته این جشن چون جزو آئین های مذهبی زرتشتیان است آنها در برگزاری آن از گذشته اقدام می کردند ولی در سنوات اخیر خیلی از ایرانی ها در ایام مهرگان به بزرگداشت آن می پردازند. حتی در سالهای گذشته به مناسبت جشن مهرگان در ایران تمبر یادگاری به چاپ می رسید. همان طوری که نوروز دارای مراسم و آئین های زیبایی است، جشن مهرگان نیز از آداب و رسوم خاصی برخوردار است. ایرانیان چند روز مانده به پاییز با خانه تکانی به پیشباز پاییز و مهرگان می روند. در مهر روز از ماه مهر جلوی در خانه ها را آب پاشی و جارو کرده و پس از آن با رفتن به نیایشگاهها و گرد هم آمدن یا تهیه خوراک های سنتی از یکدیگر پذیرایی می کنند و با سخنرانی، خواندن سرود و شعر و دکلمه، جشن مهرگان را با شادی برپا می دارند.
در برخی از جاهای ایران، جشن مهرگان همراه با اجرای موسیقی سنتی است. بدین گونه که در روز پنجم پس از مهرگان، گروهی که بیشتر آنان را جوانان تشکیل می دهند در محل مناسبی که گنجایش لازم را داشته باشد گرد می آیند و گروه نوازندگان را تشکیل می دهند. این گروه با هم حرکت کرده و با شادی و نواختن سازها و خواندن آوازها، وارد خانه ها می شوند. افراد هر خانه مانند همه ی جشن های ایرانی نخست آئینه و گلاب می آورند و مقداری گلاب در دست نوازندگان می ریزند و آئینه را در برابر چهره آنان نگاه می دارند و سپس لرک را که نوعی آجیل و شیرینی است میان همه گروه پخش می کنند. این آجیل مخصوص مخلوطی است از تخم کدو، آفتابگردان، نخودچی، کشمش که همراه با شربت و شیرینی است.
آنگاه یکی از افراد گروه نوازنده که صدای خوبی دارد نام کسانی را که پیش از این در این خانه سکونت داشته و اکنون درگذشته اند، بازگو می کند و برای همه آنها آمرزش و شادی روان آرزو می نماید. سپس از آن خانه به خانه دیگر می روند. بعضی از خانواده ها شیرینی و تنقلات بیشتر و حتی پول به گروه نوازندگان می دهند. پس از پایان مراسم در نیایشگاه جمع می شوند و بزرگ محل، آجیل، میوه، نان، گوشت و سبزی گردآوری شده را میان شرکت کنندگان پخش می کند.
مردم تا آنجا که امکان دارد با لباسهای ارغوانی یا سرخ گرد هم می آیند و به پایکوبی و شادی می پردازند و به یکدیگر شادباش گفته و هدیه می دهند.
از آئین های برگزاری جشن مهرگان می توان به رسوم زیر نیز اشاره کرد:
خوان یا سفره مهرگان
خوان یا سفره مهرگانی همچون سفره هفت سین نوروز و دیگر سفره های جشن های ایرانی، هفت چینی از میوه ها و خوراکی هاست همراه با شاخه هایی از درختان سرو، مورد و گز و شربتی از عصاره هوم که با شیر رقیق شده و نان مخصوص لورگ که روی پارچه ای ارغوانی گرد یک آتش دان چیده می شوند.
هفت میوه از میان میوه های زیر انتخاب می شوند: سیب، انار، ترنج، به، انگور سفید، انجیر، کنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو.
آجیل مخصوص جشن مهرگان
در خوان مهرگان آجیلی که مخصوص جشن مهرگان است گذاشته می شود. این آجیل شامل مغزگردو، مغز فندق، پسته، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک، و نخودچی است.
آش مخصوص جشن مهرگان
آش هفت غله که از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن پخته می شود یکی از خوراکی های تشکیل دهنده سفره مهرگان است.
همچنین در روی خوان مهرگانی، کاسه ای پر از آب و گلاب و سکه و برگ آویشن همراه با گلهای بنفشه و نازبو (ریحان)، آئینه، سرمه دان، شیرینی و بوهای خوش همچون اسفند، عود و کندر، به انضمام کتاب مقدس و یک ترازو به عنوان نماد میزان و اعتدال و برابر شدن روز و شب، مهر و عدالت قرار داده می شود.
موسیقی مهرگان
خلف تبریزی در برهان قاطع نام یکی از مقامها و لحن های موسیقی سنتی ایران را “موسیقی مهرگانی” آورده است که گویا در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای نواخته می شده است.
همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در کتاب “موسیقی کبیر” ابونصر فارابی، مقام یازدهم به نام مهرگان ثبت شده است و نظامی گنجوی در منظومه ی خسرو شیرین نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبرده شده را مهرگان نوشته است.
نظامی در توصیف لحن مهرگان سروده:
چو نو کردی نوای مهرگانی
ببردی هوش خلق از مهربانی
در این رابطه منوچهری دامغانی هم گفته:
چو مطربان زنند نوا تخت اردشیر
گه مهرگان خردک و گاهی سپهبدان
بخش پایانی در شماره ی آینده
