در ادامه‌ی بحث هفته‌ی گذشته اینک علل و عوامل موثر در ایجاد بیماری فراموشی و راه‌های موثر در پیشگیری یا کند کردن گام این بیماری را بررسی می‌کنیم.
با گذر عمر، به طور طبیعی از توده‌ی مغزی و سرعت کارکرد مغز بیش‌تر انسان‌های سالم کاسته می‌شود، اما این مغز به شکل عجیبی تا پایان عمر به کار خود ادامه می‌دهد مگر به مشکلاتی که در زیر شرح داده می شوند مبتلا شود که رفته رفته می‌میرد و فراموشی حاصل می‌گردد. از دست دادن حافظه به‌ویژه در اثر بیماری‌ها ناراحت کننده است، اما اگر به‌موقع به آن رسیدگی شود، تاثیر به‌سزایی بر نتیجه‌ی نهایی دارد. برای رسیدن به نتیجه‌ی بهتر، گام نخست شناخت عوامل موثر در تخریب حافظه است.
اکرم پدرام نیا
طی دو دهه‌ی گذشته پژوهشگران در ردیابی علل بیماری فراموشی به موفقیت‌های بزرگی دست یافته‌اند. گرچه تاثیر ژنتیک را در ایجاد این بیماری نمی‌توان نادیده گرفت، عوامل دیگری مثل محیط زیست و سبک زندگی هم نقش بزرگی بازی می‌کنند.
علل بیماری فراموشی
روی‌هم‌رفته ضربه‌های بزرگ یا مکرر مغزی و بیماری‌ها سبب از بین رفتن حافظه می‌شوند. بیماری‌ها با ایجاد التهاب و فشار بر توده‌ی مغزی، از راه تخریب روابط عصبی و کارکرد سلولهای مغزی و یا از راه تاثیر منفی بر خون‌رسانی و غذارسانی به سلولهای مغزی و سیستم عصبی بر حافظه اثر می‌گذارند. عواملی که از یکی از راه‌های نامبرده بر مغز و در نهایت بر حافظه اثر می‌گذارند عبارتند از:
بیماری‌هایی که به سلولهای مغزی و سیستم عصبی آن آسیب‌های مکرر وارد می‌سازند، شایع‌ترین آن‌ها عبارتند از پارکینسون، هانتینگتون و آلزایمر.
عواملی که سبب تنگ شدن یا بسته شدن رگ‌های خونی می‌شوند. این نوع فراموشی به فراموشی عروقی معروف است. یکی از این عوامل سکته‌های پی‌درپی مغزی‌ست که به‌دنبال یک سکته‌ی بزرگ اتفاق می‌افتند و سبب اختلال در رساندن اکسیژن و مواد غذایی حیاتی به مغز می‌شود. با کنترل فشار خون، درمان بیماری قلبی و ترک سیگار می‌توان از تکرار سکته‌های مغزی و از آسیب بیش‌تر به سلولهای مغزی و در نتیجه فراموشی ناشی از آن جلوگیری کرد. همیشه «فراموشی عروقی» ناشی از بسته شدن رگ‌ها نیست گاهی تنگ شدن رگ‌ها در اثر بیماری‌هایی چون دیابت (مرض قند) و فشار خون بالا نیز به فراموشی عروقی می‌انجامند.
تغذیه‌ی بد، کم‌آبی بدن و مصرف الکل و مواد مخدر.
ضربه‌ی بزرگ مغزی یا ضربه‌های کوچک‌تر اما تکراری به مغز.
بیماری‌های عفونی که بر سیستم عصبی مرکزی مغز اثر می‌گذارند. مثل جنون گاوی و ایدز.
برخی بیماری‌های دیگر، مثل بیماری‌های کبدی، کلیوی، افسردگی و تومورهای مغزی که با درمان آن‌ها بیماری فراموشی ایجاد شده نیز درمان می‌شود.
در این بخش بیماری‌های کم‌شایع‌تری چون ورنیکه کورساکف، بیماری پیک، هیدروسفالی با فشار معمول نیز می‌گنجد که کوتاه هرکدام را شرح می‌دهم.
ورنیکه کورساکف از کمبود شدید ویتامین B1 اتفاق می‌افتد و کمبود این ویتامین معمولا به‌دنبال مصرف بیش از اندازه‌ی الکل رخ می‌دهد. هم‌چنین شیمی‌درمانی و بیماری اختلال خوردن و سوء‌تغذیه‌ی شدید نیز می‌توانند سبب بیماری ورنیکه کورساکف شوند.
بیماری پیک عامل پنج درصد از بیماری فراموشی در سطح جهان است و به دنبال افزایش یک نوع پروتئین در مغز سلولهای لُب‌های پیشین و طرفی مغز را خراب می‌کند. این بیماری بیش‌تر در چهل تا شصت سالگی رخ می‌دهد و سبب تغییرات شخصیتی، از بین رفتن مهارت‌های اجتماعی و احساسات فرد می‌شود. پس از بروز این علائم اختلال حافظه و علائم معمول بیماری فراموشی رخ می‌دهد.
بیماری هیدروسفالی. هیدروسفالی یعنی آب در مغز. هر عاملی که سبب افزایش فشار مایعات حفره‌های مغزی شود، به این بیماری می‌انجامد. مثلا، خونریزی مغزی، برخی ضربه‌های مغزی، بیماری‌های عفونی مثل مننژیت و جراحی مغز. وقتی به یکی از دلایل نامبرده مایع در مغز جمع می‌شود، به بافت مغزی فشار وارد می‌آورد و سلول‌ها را خراب می‌کند. در نهایت به بیماری فراموشی می‌انجامد.
آیا می‌شود از بیماری فراموشی پیشگیری کرد یا روند پیشرفت آن را به تاخیر انداخت؟ با حذف عوامل و درمان به‌موقع بیماری‌های درمان‌پذیر نامبرده و درمان مشکلاتی چون مقاومت به انسولین، کمبود ویتامین‌ها بویژه ویتامین B1 و نقایص متابولیسمی می‌توان بیماری فراموشی را درمان کرد یا تا اندازه‌ی زیادی از شدت پیشرفت آن کاست.
مطالعه‌های اخیر نشان داده‌اند که حفظ سلامتی، پرهیز از عادت‌های مضر و فعال نگه داشتن مغز می‌تواند از بروز بیماری فراموشی جلوگیری کند یا دست‌کم بروز آن را به تاخیر بیاندازد. همان‌طور که ورزش‌های فیزیکی بدن را سالم‌تر نگه می‌دارد، فعالیت‌های مغزی چون مطالعه، نوشتن، حل مشکلات، تصمیم‌گیری و غیره به سلامت ذهن ما کمک می‌کند.
پیشگیری از بروز یا پیشرفت بیماری فراموشی:
پرهیز هرچه بیش‌تر از استرس
درمان بیماری‌های درمان‌پذیری که می‌توانند به فراموشی بیانجامند، مثل فشار خون، دیابت، افسردگی، کمبود ویتامین B1، تومورهای مغزی قابل عمل…
تغذیه‌ی سالم
ترک سیگار و کم کردن مصرف الکل
خواب کافی و منظم
ورزش مستمر
بالا بردن میزان فعالیت‌های ذهنی
رعایت موارد بالا حتا به بهبود آن‌هایی که در مراحل اولیه‌ی بیماری فراموشی هستند نیز کمک می‌کند و از سرعت پیشرفت آن می‌کاهد.
در بخش بعدی به شرح بیماری آلزایمر، نوع برگشت‌ناپذیر بیماری فراموشی و روش‌های برخورد با این بیماران می‌پردازیم.
* اکرم پدرام نیا، نویسنده، مترجم، پژوهشگر و پزشک ایرانی ساکن تورنتو ـ کانادا و از همکاران تحریریه ی شهروند است.
www.pedramnia.com
www.stayhomeseniorcare.ca
