شهروند ۱۲۰۳ ـ پنجشنبه ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸
از آنجا که شناخت و آشنایی هر چه بیشتر به سرزمین ها و فرهنگ ها می تواند دریچه ای برای دوستی ها به حساب آید امید است که مطالبی از این دست بتواند گامی هر چند کوتاه در راه معرفت و ایجاد دلبستگی به سرزمین مادری و مردم آن محسوب گردد.
از سالیان و حتی قرون پیش ارتباط و در نتیجه شناخت متقابل بین مردم منطقه بلوچستان و سایر نقاط ایران در حد بسیار پایین بوده است و علت آن یکی فاصله زیاد آن تا مرکز، وجود کویرهای متعدد محروم بودن منطقه، نگاه تک بعدی حکومت های وقت و عدم شناخت آنها نسبت به مناطق مختلف و مالا برنامه ریزی های غلط باعث شده این منطقه از محروم ترین نقاط کشور باشد. منطقه مورد مطالعه ما منتهاالیه جنوب شرقی بلوچستان جایی که به دریای عمان، خلیج گواتر (آخر دنیا) و مرز پاکستان محدود است. مردم این ناحیه به لحاظ تعدیاتی که در زمان قاجاریه بر آنها رفته است، اهالی سایر نقاط خصوصا مرکز ایران (پایتخت) را قجر می خوانند.
حدود ۲۷ سال پیش از چند تن از دوستان شنیدم که در این منطقه یک نوع تمساح پوزه کوتاه به نام گاندو در اطراف رودخانه سرباز زندگی می کند. شاید خیلی از ایرانیها ندانند که در ایران تمساح هم داریم. یک نوع تمساح منحصر به فرد که در هیچ کجا نیست. حدود این منطقه از شرق به پاکستان، از جنوب به دریای عمان از مغرب به حوزه آب ریز رودخانه نیک شهر و از شمال به حوزه رودخانه های بمپور و ماشکیل محدود می شود. این منطقه از نظر تقسیمات کشوری قسمت هایی از بخش های دشتیاری و قصر قند واقع در شهرستان چابهار و بخش راسک و فیروزآباد و قسمتی از بخش سرباز واقع در محدوده شهرستان ایرانشهر را شامل می شود.
مساحت کل منطقه حدود ۳۰۰۰۰ کیلومتر مربع است که حدود ۷۰۰۰ کیلومتر آن دشتی و بقیه کوهستانی است. حوزه آبریز رودخانه کاجو که شاخه غربی حوزه رودخانه باهو کلات را تشکیل می دهد حدود ۶۳۰۰ کیلومترمربع و حوزه رودخانه سرباز با مساحت تقریبی ۶۴۰۰ کیلومترمربع تا سد “پیشین” شاخه شرقی آن را شامل می شود.
بخش شرقی این منطقه با توجه به اهمیت آن در سالهای قبل از انقلاب (احتمالا در سال۱۳۴۹) به مساحت ۳۸۰۰ کیلومترمربع به عنوان منطقه حفاظت شده باهوکلات در شورای عالی محیط زیست ثبت شده بود.
گاندو اسم محلی این تمساح ایرانی است که مردم منطقه بر روی آن گذاشته اند. ما نوروز سال ۶۰ به منطقه رفتیم و دو هفته وقت صرف کردیم تا موفق شدیم چند عکس از این تمساح بگیریم. مردم این منطقه از این تمساح ترسی ندارند هر چند که گفته شده چند تن از بچه های محلی دست یا پایشان توسط این تمساح قطع شده است.
در همان سال مقاله ای در نشریه دانستنی ها با عنوان “گاندو تمساح فراموش شده ایران” نوشتم که بسیار برای طرفداران محیط زیست ایران جالب بود.
وضعیت آب و هوایی
این منطقه دارای تابستانهای گرم و طولانی و زمستان های کوتاه و معتدل است. حداقل دما در این منطقه بالای صفر است، لذا رویش گیاهی تقریبا در تمام طول سال ادامه دارد. تغییرات ماهانه و همچنین اختلاف شب و روز درجه حرارت در این منطقه بسیار کم است. یکنواخت بودن نسبی تغییرات ماهانه و گرمای هوا در این منطقه به عوامل چندی از جمله اثر معتدل کننده دریا بر اقلیم مجاور و شروع بادهای موسمی در تیر ماه مربوط می شود. بدین ترتیب در منطقه واقع در جنوب شرقی بلوچستان از تیرماه درجه حرارت بالا نرفته و حتی اغلب تقلیل نیز می یابد. و نیز به علت رطوبت زیاد و وجود ابرهای پراکنده اختلاف درجه حرارت شب و روز چندان محسوس نیست.
بدین ترتیب اطلاق آب و هوای صحرایی برای این منطقه صحیح به نظر نمی رسد، بلکه آب و هوای این منطقه را باید عمدتاً دریایی دانست.
این منطقه دارای دشت های متعدد، به صورت دشت های دامنه ای دارای خاک عمیق با بافت سیلت و لوم و شوری نسبتا بالاست. به علت محدودیت اراضی این قسمت و کمبود آب تنها قطعات کوچک زراعت آبی گندم و ارزن و باغات کوچک، نباتات گرمسیری در این واحه ها دیده می شود.
بادهای منطقه موجب فرسایش خاک و تشکیل تپه های شنی در اراضی جنوبی دشتیاری و قسمت هایی از اراضی شمالی آبادی باهوکلات شده است.
قسمت های شمالی و شمال غربی منطقه را فلات ها و تراس های مرتفع تشکیل می دهد که دارای خاکهای کم عمق سنگریزه دار و همراه با لایه های گچی است. دشت های رودخانه ای، تقریبا مناطق مسطح با شیب حدود ۲ تا ۵ درصد دارای خاک عمیق با لایه های فشرده و بافت سیلت بوده. قسمت هایی از این دشت ها در حال حاضر زیر کشت است که به وسیله رودخانه و سیلاب های فصلی آن آبیاری می شود. سطح اراضی به علت وجود دیواره هایی که اهالی جهت جمع آوری سیلاب ها ایجاد کرده اند، ناهموار است. این منطقه نیز دارای اراضی شور و فرسایش آبی در برخی از قسمت ها و به ویژه فرسایش بادی می باشد.
رودخانه باهوکلات
این رودخانه پس از جریان یافتن در دشت های باهوکلات و دشتیاری به خلیج گواتر می ریزد. رودخانه سرباز که از شاخه های اصلی رودخانه باهوکلات است خود از به هم پیوستن رودهای فرعی چندی تشکیل می شود و طول آن حدود ۱۷۰ کیلومتر است. رودخانه کاجو از شمال قصر قند به سمت جنوب و سپس جنوب شرقی امتداد می یابد. سیلاب های این رودخانه در دشتیاری در اطراف میربازار پخش شده و در موارد خاصی به رودخانه باهوکلات می پیوندد.
تمساح ایرانی یا به قول محلی های گاندو از نوع بسیار نادر تمساحی است به نام Crocodylus palustris . این جانور که در خطر جدی انقراض است بجز در این منطقه از کشور در هیچ منطقه ای دیده نشده است. کارشناسان محیط طبیعی سازمان محیط زیست جمعیت فعلی آن را حدود ۳۰۰ راس تخمین می زنند.
ما معمولا برای اینکه خود را راحت کنیم فقط یک منطقه را حفاظت شده اعلام می کنیم بدون اینکه کمترین کار علمی برای آن انجام دهیم. صرف اعلام حفاظت شده، جانوران در خطر انقراض را نجات نمی دهد. حفاظت به معنی عدم استفاده از یک سرزمین نیست، بلکه مفهوم آن بهره وری آگاهانه از کلیه منابع محیط زیست و شناخت علل و بیماری ها و مسائل دیگر در این رابطه است به گونه ای که بهره دهی مستمر و همه جانبه از این منابع تضمین گردد. این جانور در پاکستان و هند سالها پیش زندگی می کرده و در حال حاضر یا به کلی نابود شده اند و یا جمعیت ناچیزی از آنها بر جای مانده است.
این منطقه از اکوسیستم های ویژه و منحصر به فردی تشکیل شده و مقدار زیادی گونه های گیاهی و جانوری در آن زیست می کنند که آنها را در سایر نقاط ایران نمی توان یافت. انواع اگرت، آب چلیک، پرندگان آبزی و کنار آبزی و خلاصه کلکسیونی از جانوران و گیاهان مناطق بیابانی، کوهستانی و دشتی را می توان در اینجا دید. به طور کلی این منطقه را می توان محل تلاقی گونه های مربوط به نیمکره شمالی و گونه های شرقی دانست که بسیاری از انواع شرقی آن از نظر مطالعات جانوری و گیاهی ایران منحصر به فرد و دارای ارزش ملی است.
اطراف رودخانه سرباز و رودخانه کاجو و باهوکلات برکه های متعددی است که در بعضی از آنها از جمله رشته واری، بوگی، بندگاه، بابیلک، دپ چگرلوند، غریب گورم، گدومانی گورم، بوم بالک می توان تمساح را مشاهده کرد.
انواع فلامینگو، اگرت، آب چلیک، مرغابی، سر حنایی، غاز، قره غاز، پلیکان، حواصیل هندی، اگرت ساحلی، عقاب ماهی گیر، سلیم، سلیم خرچنگ خور در این منطقه زندگی و جوجه آوری می کنند. انواع روباه، سمور، انواع بز وحشی نیز در این منطقه وجود دارد.
به راستی این منطقه کلکسیونی از دیدنی های جنوب شرقی یعنی دورافتاده ترین نقطه ایران است.
