شماره ۱۲۰۹ ـ پنجشنبه ۲۵ دسامبر ۲۰۰۸
بخش دوم و پایانی
جشن پیروزی نور و روشنایی بر تاریکی و ظلمت
جشن تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت
جشن بزرگداشت علم و گاهشماری زمان
ج ـ جشن بزرگداشت علم و گاهشماری نجومی
اهمیت ارزشی بزرگداشت شب یلدا یا شب چله برای نیاکان ما بزرگداشت دستاوردهای علمی در دانش نجوم و گاهشماری زمان برای اولین بار توسط ایرانیان بوده است. در گاهشماری ایرانیان، شب و روز و ماه و سال چنان با دقت اندازه گیری شده بود که هنوز هم در زمان پیشرفت علوم و توسعه تکنولوژی، حیرت برانگیز است. نیاکان ما هزاران سال پیش دریافتند که گاهشماری بر پایه ماه نمی تواند گاهشماری درستی باشد، پس به تحقیق درباره حرکت خورشید پرداختند و گاهشماری خود را بر پایه آن گذاشتند. آنان حرکت خورشید را در برج های آسمان اندازه گیری کردند و برای هر برجی نام خاصی گذاشتند. ایرانیان دریافته بودند که شب چله آغاز “انقلاب زمستانی” یعنی کمترین میزان تابش خورشید در برابر “انقلاب تابستانی” یعنی بیشترین میزان تابش خورشید است که از اول تیر ماه شروع می شود. همچنین نوروز شروع “اعتدال بهاری” و اول مهر ماه شروع “اعتدال پاییزی” است که در آن ها شب و روز با هم یکسان هستند. بنابر این ایرانیان برای این دستاورد علمی ارزش بالایی قائل بودند و در بزرگداشت آن به جشن و سرور می پرداختند.
بسیاری از یافته های کاوشگران باستان شناسی در کشور ما، گویای دستیابی نیاکانمان به ارزشهای بالای علمی و پیشرفته در گذشته است. چندی پیش در شهر سوخته جمجمه ی دختری پیدا شد که بیش از چهار هزار و هشتصد و پنجاه سال پیش عمل جراحی مغز در روی آن انجام گرفته و یا در هلیل رود و جیرفت که بزرگترین منطقه باستان شناسی جهان شناخته شده، لوحه ای پیدا کرده اند که تاریخچه پیدایش خط را ۶۰۰ سال پیش تر از خط سومری اعلام می کند.
گاهشماری ایرانیان که دستاورد اعجاب انگیز نیاکان ما بود تا زمان اندیشمند بزرگ عمرخیام ادامه داشت و هم او بود که در ۲۸ سالگی هنگامی که وارد دربار شاه خوارزم می شد، شاه از جای خود بلند شده و او را در کنار خود می نشاند. این ریاضیدان نابغه، گاهشماری گذشته ایرانیان را کامل نموده و به صورت گاهشماری خورشیدی دقیقی درآورد که هنوز با گذشت سالیان دراز از آن یکی از دقیق ترین محاسبات ریاضی در علم نجوم و گاهشماری جهان محسوب می شود. این دستاورد از جمله ویژگی های منحصر به فرد تمدن ایرانی است که تا ابد ماندگار و سرافرازی را در علم نجوم برای ایرانیان جاوید ساخته است.
بنابر این در رهگذر تاریخی یک چنین شکوه و تمدن گذشته ایرانی، برگزاری مراسم و جشن شب یلدا یا شب چله به مناسبت بزرگداشت دستاوردهای علمی در نجوم و تنظیم گاهشماری زمان، کاری بسیار پسندیده و درخور تحسین بوده است.
بررسی شب یلدا یا شب چله در متون تاریخی
در بررسی شب یلدا یا شب چله در متون تاریخی، کنکاش و تحقیقی در مدارک، اسناد و کتب معتبر تاریخی می نماییم تا سوابق این جشن و مراسم ایرانی را بهتر بشناسیم:
۱ـ بنابه روایت دانشمند بزرگ ایرانی ابوریحان بیرونی، مبدا سالشماری تقویم کهن سیستانی یعنی آغاز سال نو از اول زمستان بوده است و جالب اینکه نام نخستین ماه سال آنان نیز “کریست” می باشد. بنابر این می توان این باور را هم داشت که شب یلدا یا شب چله، شب آغاز سال نو در زمانهای بسیار کهن بوده است. همچنین نام گذاری نخستین ماه زمستان و سال نو به نام “دی” به معنای روز اول زمستان در نزد خرم دینان که پیرو مزدک قهرمان بزرگ ملی ایران بوده اند، سخت مورد توجه بوده و از آن به نام “خرم روز” یاد می کردند و آئین های ویژه ای داشتند، به طوری که این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستان به عنوان آغاز سال جدید هنوز در میان اقوام دیده می شود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان واقع در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان است.
۲ـ استاد ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب “آثارالباقیه” در رابطه با شب یلدا می گوید:
“و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی (زمستانی) است. گویند در این روز نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می شود و آدمیان به نشو و نما آغاز می کنند و پری ها (دیوها) به ذبول و فنا روی می آورند.”
“دی ماه” و آن را خور ماه نیز می گویند. نخستین روز آن خرم روز (خره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است.”
“این جشن را، یعنی روز اول دی ماه را “نود روز” نیز می گویند، چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است.”
۳ـ محمدحسین خلف تبریزی در برهان قاطع در ذیل واژه یلدا چنین آورده است:
“یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جَدی تحویل می کند و می گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جَدی است.”
“اما این رسم بنابر مدارک رومی، در ایران باستان چنین برگزار می شده که پیران و پاکان به تپه ای رفته، با لباسی نو و مراسمی ویژه از آسمان می خواستند که آن “رهبر بزرگ” را برای رستگاری آدمیان بفرستد و باور داشتند که نشانه های زایش آن ناجی، ستاره ای است که بالای کوهی به نام کوه فیروزی که دارای درخت بسیار زیبایی بوده است (سرو یا کاج) پدیدار خواهد شد و موبد بزرگ برای همین نیایش می خوانده که قسمتی از آن در “بهمن یشت” مانده است:
” آن شب که سرورم ظهور کند، نشانه ای از ملک آید، ستاره ای از آسمان ببارد، همان گونه که رهبرم از راه برسد و ستاره اش نشان نماید.”
ستاره ی کنار درخت کاج (یا سرو) که در کریسمس تزئین می شود همین ستاره است، که از ایران باستان همراه آئین مهر به اروپا و جهان رفته و نشان آمدن ناجی و شوشیانت، اعتقادی در باورهای دین زرتشت است در کنده کاریهای باقی مانده از آئین مهر، درخت سرو یا کاج در کنار مهر و آناهیتا دیده می شود که در زمانهای بعد در نقوش تزئینی ایرانی به شکل بته جقه درآمده است.
۴ـ همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب “قانون مسعودی” ذکر کرده است:
“اولین روز از دی ماه را خرم روز یا خره روز می نامند. خورروز یعنی روز خورشید، روز تولد خورشید که شکست ناپذیر است. این روز منتسب به اهورامزدا است و یکی از روزهای چهارگانه جشن های دیگان (هم نام شدن روز و ماه) است.
تاثیر خورشید (مهر) در سرتاسر زندگی مردم و حتی نهادهای حکومتی در طول تاریخ مشهود بوده است. این اهمیت در نقوش بازمانده عهد ساسانی به روشنی نمایان است. در نقش رستم “ناهید” تاج پادشاهی را به شاه عطا می کند و در طاق بستان “میترا” شاهد اعطای “فر ایزدی” از طرف اهورامزدا به اردشیر اول است.
بنابر یک سنت دیرین آئین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می گذاشتند و با جامه ای سپید به صحرا می رفتند و بر فرشی سپید می نشستند. دربان ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه ی خدمتکاران در سطح شهر آزاد شده و به سان دیگران زندگی می کردند. رئیس و رئوس، پادشاه و آحاد مردم در این ایام همگی یکسان بودند.
۵ـ علامه محمد قزوینی در یادداشت های خود بر برهان قاطع چنین نوشته است:
“یلدا لغت سریانی است و در آن لسان همان کلمه میلاد عربی است که عبارت از زمان ولادت عیسی (مهر) است.”
۶ـ محمدعلی تربیت در کتاب “تذکره دانشمندان آذربایجان” آورده است:
“یلدا کلمه ای سریانی است به معنی میلاد عربی، چون شب یلدا با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند، از این رو بدین نام نامیدند.”
۷ـ دکتر محمد معین در فرهنگ فارسی، در زیر کلمه یلدا آورده است: “درازترین شب سال، شب اول برج جدی، شب چله بزرگ زمستان، این کلمه در سریانی به معنی میلاد است. چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده اند از این رو بدین نام نامیدند.”
۸ـ همچنین دکتر محمد معین در حواشی برهان قاطع آورده است:
“در قاموس سریانی به انگلیسی، پان اسمیت زوجه ی مرحوم مرگلیوت، عینا یلدا را به معنی ولادت و میلاد تفسیر کرده.”
۹ـ استاد پورداود در کتاب “یشت ها” نوشته است:
“باید دانست که جشن میلاد مسیح (نوئل) که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیقات محققان همزمان با جشن ظهور میترا (مهر) بوده است که عیسویان در قرن چهارم میلادی آن را با تولد عیسی مسیح تطبیق کردند.”
۱۰ـ محقق ارزشمند متون باستانی، هاشم رضی در کتاب گاهشماری و جشن های ایران باستان در رابطه با شب یلدا آورده است:
“این شب را با شب میلاد مسیح تطبیق کرده اند. باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح (نوئل) که در بیست و پنجم دسامبر تثبیت شده برابر با تحقیق، همزمان با جشن ظهور میترا (مهر) بوده که مسیحیان در سده چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار داده اند و در برخی منابع آمده است که در پی گسترش آئین مهرپرستی (میترائیسم) از ایران به روم و کشورهای اروپایی روز ۲۱ دسامبر به عنوان تولد میترا جشن گرفته می شد که پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباه محاسباتی (جابجایی) به ۲۵ دسامبر انتقال یافت و سیصد سال پس از میلاد عیسی مسیح، کلیسا همزمان جشن تولد مهر و زادروز عیسی مسیح را به عنوان روز کریسمس پذیرفت و آغاز سال نو جشن گرفته شد و حتی درخت سرو و ستاره بالای آن یادگاری از کیش مهرست.”
۱۱ـ در متون تاریخی آمده است که: ایرانیان روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز و دیگان می نامیدند و به استراحت می پرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز عمدتا به این لحاظ از کار دست می کشیدند که نمی خواستند مرتکب بدی کردن شوند که در مراسم میترائیسم ارتکاب هر کار بد ولو کوچک در روز تولد خورشید، گناهی بسیار بزرگ به حساب می آمد.
“هرمان هیرت” زبان شناس بزرگ آلمانی که گرامر تطبیقی زبانهای آریایی را نوشته است که زبان پارسی از جمله این زبانها می باشد، نظر داده که دی (به معنی روز) به این دلیل بر این ماه ایرانی نهاده شده که ماه تولد دوباره خورشید است. باید دانست که انگلیسی یک زبان شاخه ای از خانواده بزرگتر زبانهای آریایی است. هرمان هیرت که خود در آستانه دی گان به دنیا آمده، به زادروز خود که مصادف با تولد دوباره خورشید بود، مباهات بسیار می کرد.
۱۲ـ استاد توس، فردوسی بزرگ به استناد منابعی که در اختیار داشته، آئین مهر و یلدا و خورروز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی نسبت داده و در این زمینه گفته است:
که ما را ز دین بهی ننگ نیست
به گیتی، به از دین هوشنگ نیست
همه راه داد است و آئین مهر
نظر کردن اندر شمار سپهر
