آرتروز بیماری‌ست که به التهاب مفاصل معروف است و التهاب مفاصل یعنی درد، ورم، قرمزی و خشکی آن‌ها. آرتروز عبارتست از رخداد تغییری در داخل مفصل. بر این اساس باید توجه داشت که برخی از مشکلاتی که بر بافت‌های اطراف مفاصل اثر می‌گذارند، گرچه علائمی مشابه به التهاب مفصلی دارند، آرتروز نیستند.
بیماری آرتروز گریبان بسیاری از سالمندان را می گیرد
در واقع بیش از ۱۰۰ نوع آرتروز وجود دارد که از این میان استئو آرترایتیس یا آرتروز استخوانی شایع‌ترین نوع آن‌هاست و بعد از آن رماتیسم مفصلی یا روماتوئید آرترایتیس شایع است. نقرس، لوپوس و سوریازیس نیز از انواع دیگر این بیماری‌اند.
استئوآرترایتیس یا آرتروز استخوانی از بیماری‌های همه‌گیر است و هر فرد بالای شصت سال احتمالا درجه‌ای از این بیماری را دارد. البته بیماری نیمی از این افراد آن‌قدر شدید نیست که علائمی جدی داشته باشند و شاید فقط از دردهای خفیف مفاصل زانو شکایت کنند.
مکانیسم بیماری به این ترتیب است که با گذر عمر رفته رفته غضروف مفصلی که ماده‌ای سفت و کش‌سان است و دو سر استخوان‌های هر مفصل را می‌پوشاند، از بین می‌رود. غضروف مفصلی نه تنها سر استخوان را حفاظت می‌کند و ضربه‌گیر است که به مفاصل کمک می‌کند تا نرم حرکت کنند. با از بین رفتن غضروف، دو انتهای استخوان برهنه شده و با هر حرکت مفصل یک‌بار روی هم ساییده می‌شوند. به همین دلیل به آن آرتروز استخوانی می‌گویند. پس از مدتی که استخوان‌ها ساییده شدند درد، خشکی و ورم ایجاد می‌شود.
این افراد در آغاز روز و با بیدار شدن از خواب احساس خشکی و سفتی در مفاصل خود دارند که این حس ۱۵ تا ۲۰ دقیقه طول می‌کشد و با حرکت و راه رفتن از بین می‌رود. اما با بالا آمدن روز و استفاده از مفاصل درد و ناراحتی بیش‌تر می‌شود و با استراحت از میزان آن کاسته می‌شود. به همین دلیل فرد برای پیشگیری از درد، از مفصل دردناک کم‌تر استفاده می‌کند و به همین دلیل ماهیچه‌های دور مفصل ضعیف می‌شوند. در آرتروزهای پیشرفته غضروف کاملا از بین می‌رود و ساییده شدن دو سر استخوان روی یک‌دیگر درد را شدیدتر می‌کند. از سوی دیگر با از بین رفتن غضروف، مفصل کم‌کم بزرگ و استخوانی می‌شود.
علائم هشداردهنده‌ی آرتروز استخوانی
در آغاز، درد فقط در اثر فعالیت‌های شدید احساس می‌شود.
پس از مدتی درد با فعالیت‌های معمولی هم احساس می‌شود. با استراحت از بین می‌رود. گاهی در این مرحله زانو قفل می‌شود.
درد همیشه با استفاده بدتر می‌شود و با استراحت کاهش می‌یابد. اما ۱۵ تا ۲۰ دقیقه‌ی اول صبح مفاصلِ درگیر خشک‌اند.
درد در تمام طول روز گرچه کاهش یافته ولی در مفصل درگیر احساس می‌شود و گاهی فرد موقع خواب هم احساس ناراحتی دارد.
شاید تا اندازه‌ای ورم مفصل هم دیده شود و قدرت مفصل و انعطافش کم شود. حتا گاهی با حرکت مفصل صدای غژغژ شنیده می‌شود.
علل و عوامل موثر
سن– هر چه سن ما بیش‌تر می‌شود احتمال ابتلا هم بالا می‌رود. ۴۶ درصد از افراد مبتلا به آرتروز بالای ۶۵ سال سن دارند و این بیماری به دلیل نامعلوم در زنان شایع‌تر از مردان است. بنابه آمار سازمان بهداشت جهانی ۶۳ درصد از افراد مبتلا به آرتروز را زنان و ۳۷ درصد از آن‌ها را مردان تشکیل می‌دهند. ناگفته نماند که سن تنها علت نیست.
سابقه‌ی خانوادگی و نقش ژنتیک در این بیماری کم نیست.
وزن اضافی- وقتی بدن اضافه وزن دارد، مفاصل کمر، لگن، زانوها و مچ پا وزن بیش‌تری را باید حمل کنند و این فشار سبب از بین رفتن غضروف مفصلی می‌شود و به آرتروز می‌انجامد. به همین دلیل کاهش وزن، حتا چند کیلو می تواند از میزان فشار و درد بکاهد.
ضربه به مفصل- ضربه هم می‌تواند به غضروف مفصلی آسیب برساند و حرکت مفاصل را محدود کند.
عوارض ناشی از دیگر انواع آتروزها، مثلا کسانی با سابقه‌ی رماتیسم مفصلی یا نقرس هم می‌توانند به آرتروز استخوانی مبتلا شوند. زیرا در این بیماری‌ها التهاب مفاصل به غضروف و خود مفصل آسیب وارد می‌سازد.
استفاده از مفصل و ساییده شدن و خورده شدن آن- استفاده‌ی درازمدت از مفصل سبب خوردگی و ساییدگی آن می‌شود. اما این نیز به تنهایی به آرتروز استخوانی نمی‌انجامد. مثلا در میان افرادی با مشاغل مشابه و سبک زندگی یکسان، کسانی هستند که به آرتروز مبتلا نمی‌شوند. این بدان معنی‌ست که عواملی مثل اضافه‌وزن و ژنتیک تاثیر به‌سزایی دارند. مطالعات جدید نشان می‌دهند که استفاده‌ی معمول از مفاصل به خوردگی و ساییدگی آن‌ها نمی‌انجامد. اتفاقا فعالیت‌های روزانه و ورزش برای سلامتی مفاصل لازم‌اند.
استفاده و فرسودگی نشانه‌ی اصلی آرتروز استخوانی‌ست. در این نوع آرتروز به‌رغم دیگر آرتروزهای مفصلی، «التهاب» نقش چندانی ندارد. در ورزشکارانی که ضربه‌های جدی به مفاصل‌شان وارد می‌شود و یا افرادی که طی کار روزانه فشار زیادی بر مفاصل‌شان وارد می‌آید احتمال ابتلا به این بیماری بالاتر است.
چگونه می‌توان درد و پیشرفت بیماری را مهار کرد؟
راه‌های غیردارویی بسیاری برای کاهش درد، افزایش میزان حرکت مفاصل و مهار بیماری وجود دارد. فعالیت‌های فیزیکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، کاهش وزن در افراد چاق، خوردن غذاهای سالم از اهمیت زیادی برخوردارند.
فعالیت‌های فیزیکی
با افزایش فعالیت‌های فیزیکی می‌توان ماهیچه‌های دور مفاصل را قوی کرد. ماهیچه‌های قوی توان تحمل فشارشان بالاست و فشار را از روی مفاصل آسیب‌دیده کم می‌کنند. فعالیت‌های مناسب از خستگی و درد می‌کاهد و حتا به بهبود روحیه نیز کمک می‌کند. انواع ورزش‌هایی که می‌تواند از میزان خشکی مفصل و درد بکاهد عبارتند از:
افزایش تدریجی میزان حرکت مفصل. این ورزش‌ها را برای بهره‌ی بیش‌تر باید روزانه انجام داد.
ورزش‌هایی که ماهیچه‌ها را قوی می‌کند، مثل بستن وزنه به مچ پا یا بلند کردن وزنه.
ورزش‌های سنگین‌تر به قوی شدن تاندون‌ها و ماهیچه‌های دور مفاصل کمک می‌کند و از میزان درد می‌کاهد.
ورزش‌های طولانی قلب را قوی می‌کند و از وزن می‌کاهد و میزان انرژی را بالا می‌برد. این ورزش‌ها عبارتند از راه‌رفتن نسبتا تند، شنا، دوچرخه‌سواری.
بهتر است از بالا رفتن از پله، دویدن و ورزش مشت‌زنی خودداری کنید.
گرما و سرما
حمام گرم و استفاده از کیف آب گرم به کاهش درد و خشکی مفصل کمک زیادی می‌کند. (برای جلوگیری از سوختگی پوست، کیف آب گرم را مستقیم روی پوست نگذارید.) گرما در کاهش درد، کاهش اسپاسم عضلانی و افزایش میزان حرکت مفاصل نقش موثری دارد. فراموش نشود که از کیف آب گرم روی مفاصل ملتهب خودداری کنید.
همین‌طور بسته‌های یخ هم می‌تواند به کاهش درد و ورم کمک کند و از ورود خون به داخل مفصل ملتهب و افزایش التهاب جلوگیری نماید.
حفاظت از مفاصل
ما همیشه باید از وارد آوردن فشار بر مفاصل‌مان جلوگیری کنیم. تکنیک‌هایی که از مفاصل حفاظت می‌کنند عبارتند از:
کارهای سنگین و تکراری را پی در پی انجام ندهید و مرتب با کارهای سبک جابه‌جای‌شان کنید.
مفاصل را باید در موقعیت درست قرار داد. مثلا چهارزانو یا دوزانو نشستن یا زانو را به بدن نزدیک کردن هنگام نشستن روی صندلی می‌تواند فشار بیش‌تری به این مفصل وارد کند. از حمل بار هنگام بالا رفتن از پله‌ها خودداری کنید و برای بلند کردن وزن خم نشوید.
از صندلی‌های کوتاه استفاده نکنید. برای بلند شدن از روی صندلی فشار را به زانو و مفصل لگن وارد نکنید. اگر مفاصل زانو و لگن‌تان به آرتروز مبتلا شده‌اند بهتر است از عصا استفاده کنید تا فشار را از روی آن‌ها کم کنید. برای حمل بار از وسایل چرخ‌دار استفاده کنید. برای باز کردن در قوطی‌ها از دربازکن‌های برقی استفاده کنید بر مفاصل دست و انگشتان فشار وارد نیاید.
همان‌طور که گفته شد روزانه ورزش‌هایی مناسب انجام دهید تا ماهیچه‌های دور مفاصل را قوی کنید.
دراز کشیدن و استراحت منظم به بهبود مفاصل و نفس‌های عمیق به اکسیژن رسانی به ماهیچه‌ها کمک می‌کند.
غذای سالم
بیش‌ترین هدف از خوردن غذای سالم کاهش وزن است. چون اضافه وزن می‌تواند آن‌قدر به مفاصل فشار وارد آورد که به جراحی مفصل بیانجامد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که ۸۰ تا ۹۰ درصد از کسانی‌که وادار به جراحی مفصل می‌شوند، از افراد چاق هستند. مفاصل پشت، لگن، زانو، مچ پا و خود پا از مفاصلی هستند که وزن بدن را می‌کشند و هرچه وزن ما بیش‌تر باشد، فشار بر این مفاصل بیش‌تر می‌شود. برای آن‌هایی که چاق نیستند، خوردن غذای سالم به بالا بردن سطح انرژی بدن و انجام فعالیت‌های روزانه‌شان کمک می‌کند. خوردن غذای سالم برای حفظ وزن مناسب و مهار علائم آرتروز ضروری‌ست.
